A volta á normalidade da austeridade en Europa
A economía política da Unión Europea mostra que avanza lentamente cara a un retorno ao dogma da austeridade, que conduce a unha «destrución creativa» nas esferas intermedias das economías (destrución de pequenas empresas e reforzo da financeirización das clases traballadoras)
O ano 2023 chegou ao seu remate cun panorama do capitalismo mundial sombrío e cheo de incerteza. No que respecta ao capitalismo europeo, a acumulación de crises económicas, sociais e políticas, así como a multiplicación de guerras, apunta a grandes fraxilidades nestas economías. A entrada en recesión de países do centro deste espazo económico, nomeadamente Alemaña, anuncia un 2024 turbulento para a Unión Europea. É neste contexto no que tivo lugar o debate sobre a reintrodución das medidas de control fiscal do Pacto de Estabilidade e Crecemento, pedra angular das políticas de austeridade na UE.
Efectivamente, este pacto, que se suspendeu en 2020 tras o estouro da pandemia da Covid-19, volve estar sobre a mesa. As dificultades dos Estados membros para chegaren a un acordo sobre a súa reforma cristalizan as contradicións e dilemas aos que se enfrontan os gobernos europeos nesta nova crise. Neste artigo abordaremos os principais elementos da historia recente das políticas fiscais da UE para contextualizar a situación actual no marco do despregamento, unha vez máis, de medidas de austeridade.
En primeiro lugar, podemos pensar a volta á aplicación de medidas de «austeridade fiscal» como a culminación dunha secuencia histórica marcada por un núcleo de medidas cuxas características principais foron unha sorte de desviación dos principios de control do gasto que estruturaron as políticas europeas nas últimas décadas. Lembremos que desde 2020 asistimos a políticas de xestión de crises e de recuperación económica que se centraron inicialmente na contención da crise económica e social, con amplos programas de apoio ás empresas, acompañados dunha serie de medidas para garantir os ingresos de substitución co fin de evitar a extensión da crise social.
Cómpre subliñar que estas medidas non evitaron do todo a precarización, o empobrecemento e o sufrimento de millóns de persoas nos países europeos. En troca, si lograron o obxectivo de evitar un escenario equivalente ao que se produciu tras a crise de 2008, que provocou unha recesión na eurozona e desestabilizou os alicerces sobre os que se asentou durante décadas a gobernabilidade de moitos países europeos. Numerosas análises puxeron de manifesto os límites destes programas, así como as falsas rupturas en canto á aplicación da austeridade. Estas políticas tamén foron acompañadas da ampliación das políticas monetarias de apoio aos mercados financeiros, introducidas xa no ano 2012. A introdución do Pandemic Emergency Purchase Program (PEPP) para a compra de activos de débeda por parte dos bancos nacionais e o BCE permitiu aos gobernos aumentar o seu endebedamento a un custo reducido, o que lles facilitou facer fronte aos problemas asociados á crise da Covid-19. Os debates actuais sobre a reintrodución de políticas monetarias restritivas e medidas de austeridade demostran que estas hipóteses eran correctas, e que deixaban lonxe as proxeccións sobre un cambio de rumbo nas políticas económicas dentro da UE que algunhas voces chegaron a clamar.
En segundo lugar, as políticas de recuperación produtiva «post-Covid» trataron de superar as debilidades da terceira e cuarta economías europeas (Italia e o Estado español). A posta en marcha do programa de transferencias e empréstitos mancomunados de 806.900 millóns de euros pretendía permitir o despregamento de intervencións e investimentos para consolidar a produción en sectores estratéxicos da transición enerxética, especialmente enfocadas a reducir o atraso competitivo fronte a China e os Estados Unidos. Tras uns anos desde o inicio do programa «Next Generation» da UE, podemos tirar algunhas conclusións iniciais. No caso de Italia, o país recibiu 67.000 millóns de euros dos 191.000 prometidos, dos cales só se gastaron 23.000 millóns. É máis, en marzo de 2023 a Comisión Europea paralizou outros 19.000 millóns de euros por falta de claridade sobre o destino destes investimentos. En resumo, os atrancos administrativos e as tensións políticas sobre os compromisos que Italia adquirira para obter estes fondos están a pór en perigo o acceso do país ao programa da UE Next Generation, do que é o maior beneficiario.
No caso do Estado español, a pesar de que o seu goberno demostra ser un «bo alumno» fronte ás autoridades comunitarias, destaca que o fomento da competitividade destas economías «periféricas» dentro da UE dependa sobre todo da promoción dun pequeno número de grandes empresas, seguindo o modelo que desenvolveu a UE de favorecer os «campións europeos», capaces de competir no mercado internacional.
A introdución dunha política de desenvolvemento produtivo xunto cun orzamento centralizado sustentado parcialmente no endebedamento común ha servido de base para especular sobre unha posíbel viraxe intervencionista (ás veces mesmo apuntando cara a un novo modelo keynesiano). Ademais, a mutualización das débedas e as políticas monetarias expansivas mostraron un afastamento das políticas de austeridade, abrindo a porta a unha maior integración financeira para limitar os efectos do desenvolvemento desigual entre os países membros.
Con todo, nun estudo recente, Bassens e Lindo (2023) sinalan que a harmonización dos tipos de xuros a través de políticas monetarias expansivas non supuxo un avance en termos de integración financeira[1]. Estes autores céntranse no endebedamento transfronteirizo no sector bancario europeo, e o seu estudo mostra dous fenómenos: por unha banda, mantivéronse as relacións de subordinación entre países centrais e periféricos; por outra, os grupos que formaban este centro e as subseguintes periferias mantivéronse a grandes liñas. Así, os países periféricos mantivéronse en xeral nunha posición de debedores netos, como mostra o gráfico 1.
Gráfico 1: Empréstitos e empréstitos transfronteirizos en relación cos empréstitos nacionais fronte á variación dos empréstitos nacionais (2012-9). Verde: periferia de Europa oriental; vermello: periferia de Europa sur - occidental; azul: países centrais.
En definitiva, as medidas para facer fronte á crise puxéronse en marcha baixo un marco conceptual neoliberal e é razoábel dubidar do seu impacto en termos de converxencia produtiva a nivel europeo. Na práctica, o modelo de integración europea construíuse historicamente sobre a base dunha converxencia formal que conduce á especialización produtiva, nun contexto de sobreacumulación produtiva. A consecuencia deste tipo de integración foi o aumento das desigualdades económicas entre países, mais tamén entre clases sociais. Así pois, aínda que o obxectivo declarado do programa Next Generation EU tamén estaba vinculado ao desenvolvemento produtivo das periferias da economía europea, en realidade estas políticas reforzaron a dinámica preexistente de crecentes desigualdades produtivas entre os países membros.
Sobre a base destes desequilibrios, a volta a políticas monetarias restritivas reforzou a dinámica de desigualdade vinculada aos mecanismos de endebedamento. Así, a primeiros de 2023, mostramos que as subas dos tipos de xuros tiñan un efecto diferencial sobre os tipos aos que os países membros podían endebedarse, o que provocou desviacións crecentes entre Alemaña (país de referencia para os mercados de débeda) e a periferia sur e oeste da UE. Neste contexto, o nivel de endebedamento relativamente elevado de Italia (134% do PIB fronte a unha media do 90,3% na zona euro) sitúa a súa economía no foco de futuras crises.
Por conseguinte, persisten as disparidades económicas e as contradicións debidas ao modo de integración económica europeo, malia a introdución de medidas que poderían ou directamente buscaban remediar as desigualdades entre países. Estas deficiencias estruturais provocan agora varios interrogantes sobre as medidas que se deben adoptar para facer fronte á actual crise de inflación. Os debates que tiveron lugar na cimeira do ECOFIN de decembro de 2023 mostran os problemas que enmarcaron o debate sobre a reintrodución das normas do Pacto de Estabilidade e Crecemento (PEC). Dado que a orixe da inflación non é o exceso de liquidez, senón as interrupcións nas cadeas de fornecemento de bens en toda Europa, a introdución de medidas está a acelerar o inicio da recesión, mentres que os niveis de inflación tardarán máis en recuperarse. Mentres que as posicións monetaristas máis ortodoxas defendían a introdución do Pacto de Estabilidade e Crecemento (PEC), foron precisamente os países da periferia sur, así como Francia, os que avogaron por unha relaxación destas normas, permitindo un axuste do 0,5% do déficit público ao ano até alcanzar a barreira do 3%. Foi sobre a base dunha sorte de compromiso entre estas dúas posicións como finalmente se alcanzou un acordo o 20 de decembro de 2023. Nel incluiríanse os axustes solicitados polos gobernos que buscaban a reforma, pero tamén o obxectivo provisional dun déficit do 1,5% para os países máis endebedados, co fin de acelerar o avance cara á liña do 60% de débeda sobre PIB.
Outras voces, como a dos partidos verdes europeos, propuxeron introducir un enfoque selectivo das débedas que deben someterse ao PEC, excluíndo as partes do orzamento destinadas á transición enerxética e á redución da dependencia dos combustíbeis fósiles. Estas propostas foron recibidas con receo e mesmo oposición por parte das tradicións máis ortodoxas representadas polos gobernos de países como os Países baixos, Dinamarca, Finlandia e Alemaña. No caso de Alemaña, as tensións acerca da xestión orzamentaria deixáronse sentir mesmo dentro do seu propio goberno, xa que a Corte Constitucional se negou a permitir o uso dos 60.000 millóns de euros restantes dos plans de recuperación tras a pandemia para destinalos a medidas de «transición verde», alegando que ese gasto non cumpriría as normas básicas sobre control do déficit. Como sinalamos hai uns meses, os debates entre gobernos buscan controlar o grao de brutalidade da aterraxe do aforro nas políticas de austeridade, sen cuestionar a necesidade mesma desta aterraxe.
Conclusión
A volta aos vieiros da austeridade desmente as esperanzas dunha reforma do Pacto de Estabilidade e Crecemento que permitise o despregamento de políticas económicas expansivas. Por extensión, esta «volta á normalidade» tamén pecha a porta ás oportunidades de cambio que se puxeron sobre a mesa hai uns anos, durante a pandemia. De forma análoga á secuencia aberta tras a crise de 2008, a crise do modelo neoliberal dos últimos anos non conduciu a ningunha reforma en profundidade deste sistema, e moito menos ao seu cuestionamento.
A secuencia de acontecementos dos últimos anos demostrou que, máis que cuestionar estes principios, as medidas postas en marcha foron unha desviación, ou mesmo unha adaptación táctica do programa neoliberal de ingresos para garantir o mantemento deste sistema. A introdución de programas de investimento produtivo como o Next Generation EU introduciu innovacións institucionais até o de agora descoñecidas, como a mutualización das débedas, pero non supuxo ningún cuestionamento a longo prazo dos fundamentos sobre os que descansa a construción económica da UE.
En definitiva, a economía política da Unión Europea mostra que avanza lentamente cara a un retorno ao dogma da austeridade, que conduce a unha «destrución creativa» nas esferas intermedias das economías (destrución de pequenas empresas e reforzo da financeirización das clases traballadoras) unida a unha política de apoio aos «campións europeos» baseada no que Daniela Gabor denominou «derisking» (garantir a rendibilidade do capital nos seus investimentos na transición enerxética)[2]. Trátase dun réxime de acumulación que segue centrado en preservar os mecanismos de endebedamento como pancas fundamentais para a acumulación de capital á conta das condicións de vida das maiorías sociais dos seus países membros.
_____________________________________________________________________________
Notas:
[1] Bassens, David. (2023). Stuck in 2012: The hesitant geographies of European financial integration since the Eurozone crise. European Urban and Rexional Studies. 10.1177/09697764231201571.
[2] Gabor, Daniela, 2023. «The (European) Derisking State,» SocArXiv hpbj2, Center for Open Science.
_____________________________________________________________________________
[Artigo tirado do sitio web do CADTM, do 23 de decembro de 2023]