América Latina no foco das loitas
A forza dos gobernos e partidos antineoliberais en América latina aínda é insuficiente para impoñer unha maioría política e social estábel, que permita o desenvolvemento dun programa antineoliberal, en alianza con outras forzas do continente
América latina converteuse no epicentro das maiores loitas políticas do século XXI porque foi o epicentro do neoliberalismo no mundo. Era a rexión que tiña os gobernos máis neoliberais e radicais. Polo tanto, pasou a ser a rexión onde se desenvolveron os gobernos antineoliberais, converténdose así no escenario fundamental das disputas máis importantes do mundo no século XXI.
A primeira década do século estivo marcada, en América latina, polo xurdimento dun grupo de gobernos antineoliberais, que puxeron en práctica un conxunto de medidas que atacaron o principal factor que afecta ao continente: as desigualdades sociais. A segunda década viu o proseguimento da iniciativa da dereita, que restableceu gobernos neoliberais en países como Arxentina, Brasil, Bolivia, Ecuador, xa sexa a través de golpes de Estado, como en Brasil e Bolivia, ou mediante eleccións, Arxentina e Ecuador.
Até fins desa década, nalgúns destes países -Arxentina e Bolivia- restablecéronse gobernos antineoliberais mediante eleccións democráticas. Entrementres, México uniuse ao grupo de gobernos antineoliberais e outros países comezaron a vivir disputas políticas abertas, como Perú e Chile.
O continente entra na terceira década do século XXI cunha perspectiva optimista, se Lula é elixido en Brasil, permitindo, por primeira vez, que os tres países máis grandes do continente teñan gobernos converxentes, antineoliberais, que poderían retomar o proceso da integración latinoamericana de xeito máis amplo que os intentos anteriores.
Aínda que se confirme esta proxección, o continente seguirá sendo vítima de inestabilidades e disputas hexemónicas, que o marcaron ao longo deste século. Isto acontece por unha serie de razóns, internas e externas aos países e ao propio continente.
A nivel internacional, o xurdimento de gobernos antineoliberais en América latina sempre tivo que convivir nunha contorna marcada pola hexemonía de gobernos e institucións neoliberais. Esta convivencia foi sempre un factor de tensións e inestabilidades, o que dificultou a consolidación daqueles. As políticas do FMI e do Banco Mundial, entre outros factores, xogaron en contra das tendencias imperantes nos gobernos antineoliberais, ademais da acción de Estados Unidos, con todo o peso que segue a ter no continente.
Nun país como Brasil, xa foron cinco anos de inestabilidade e feroces disputas políticas, entre gobernos neoliberais reinstalados a través dun proceso de guerra híbrida, como unha nova forma de vez e ruptura da democracia desde dentro. O ano que vén promete a continuación do debilitado goberno actual, convivindo co favoritismo de Lula para ser elixido -mesmo na primeira volta das eleccións de outubro de 2022”. Como di o refrán, o país debería empeorar aínda máis, até que poida mellorar, a partir de 2023.
Arxentina, un país no que se retomou un goberno neoliberal con Mauricio Macri, que revelou fendas para reinstaurar o modelo neoliberal, coa súa incapacidade para resolver os principais problemas do país e gañar un apoio social e político que lle dese estabilidade. Axiña se debilitou e foi derrotado nas primeiras eleccións presidenciais e Arxentina retomou a senda antineoliberal.
Pero mesmo o actual goberno tivo un revés nas eleccións de metade de período, perdendo unha maioría absoluta no Congreso, aínda que mantivo unha maioría relativa. O que fai prever maiores dificultades para que Alberto Fernández goberne na segunda metade do seu mandato, coas próximas eleccións presidenciais no horizonte.
No caso de Bolivia, aínda que o MAS gañou as novas eleccións presidenciais na primeira volta, a acción golpista impediu que Evo Morales e Álvaro García Linera se presentasen como candidatos. Elixiuse a Luis Arce, quen fora ministro de Economía durante 13 anos, pero sen a experiencia política para asumir o cargo de presidente e sen o peso político de Evo Morales, quen asumiu a presidencia do MAS. David Choquehuanca foi investido como vicepresidente, líder sindical e ex chanceler, con máis experiencia política, pero no seu conxunto os novos líderes con menos experiencia para enfrontar a constante ofensiva opositora, que impide que o novo goberno, aínda que democraticamente elixido en primeira volta, poida gozar da estabilidade indispensábel para enfrontar os problemas económicos e sociais que sofre Bolivia.
O Perú vive as difíciles condicións dun presidente electo por estreita marxe, contando basicamente con votos da periferia do país, mentres a capital concentra as forzas da dereita. Aínda Pedro Castillo non puido formar un goberno con forzas estábeis que o apoien; debeu facer concesións ao centro político, perdendo o apoio do mesmo partido que o elixiu. Enfronta un Congreso hostil, que ten un mecanismo legal para impoñer un xuízo político ao presidente, co que constantemente é ameazado. O destino do goberno de Castillo aínda non se definiu.
Chile viviu, desde 2019, o proceso máis extenso de mobilizacións populares, que desembocou na conquista dunha modalidade de Asemblea Constituínte, para o que elixiu unha maioría de parlamentarios independentes, seguida de votantes polo Frente Amplio, que representa a nova esquerda do país. Comezou a funcionar a Asemblea Constituínte, con decisións progresistas que enterran permanentemente os legados sobreviventes do pinochetismo.
Porén, a primeira volta das eleccións presidenciais deu no liderado dun candidato de extrema dereita, José Antonio Kast, seguido de cerca por Gabriel Boric do Frente Amplio. O resultado da segunda volta está en disputa, co apoio do principal partido de dereita a Kast e da alianza Democracia Cristiá-Partido Socialista a Boric. É unha disputa aberta, pero que proxecta que a vitoria de calquera dos dous non resolverá dunha vez por todas a inestabilidade política que vive o país desde hai dous anos.
A forza dos gobernos e partidos antineoliberais en América latina aínda é insuficiente para impoñer unha maioría política e social estábel, que permita o desenvolvemento dun programa antineoliberal, en alianza con outras forzas do continente. Parte disto débese á falta de experiencia política -os casos de Bolivia, Perú e Chile-, e tamén ás condicións internas moi adversas.
Entre estas están a hexemonía de valores neoliberais que sobreviviron a un período anterior, entre eles o estilo consumista -baseado no “estilo de vida estadounidense”-, as posicións antipolíticas, antipartidistas e antiestatais, entre outras.
As formas de xudicialización da política (lawfare) tiveron un peso determinante en países como Brasil e Bolivia, ademais da ameaza permanente de utilizar este mecanismo por parte da dereita en varios países, reforzando tendencias de inestabilidade política.
Outro factor determinante é o peso dos medios de comunicación, dominados por forzas e posicións conservadoras, que impoñen consensos de dereita na política e nos valores xerais da sociedade.
As forzas antineoliberais aínda carecen tanto de coordinación entre si e, sobre todo, dun programa estratéxico -ademais das urxencias a curto prazo, para atender as necesidades urxentes da poboación- que proxecte transformacións estruturais, un profundo programa de democratización do país.
Até que isto sexa posíbel, América Latina seguirá en crise, con tendencias favorábeis para a súa terceira década do século XXI, malia coexistir con factores de inestabilidade. O seu futuro depende das eleccións en Chile, Brasil e Colombia, principalmente. Ademais da evolución da situación interna da crise en Perú e Chile, ademais do que aconteza en Arxentina. Depende tamén da capacidade dos gobernos antineoliberais para superar os temas antes mencionados, incluídas as disputas ideolóxicas e superar, entre outros, o peso determinante dos medios de comunicación.
[Artigo tirado do sitio web Rebelión, do 1 de decembro de 2021]