As pensións públicas, conquista histórica do movemento obreiro
A caída salarial, unida aos efectos cada vez máis intensos da reforma das pensións de 2011, especialmente pola ampliación a 25 anos do período de cálculo das pensións e polo aumento da idade de xubilación, deu lugar a unha redución da contía das pensións novas, que non só medran por baixo da inflación senón que mesmo son máis baixas que as dos meses e/ou anos anteriores
O desenvolvemento do sistema capitalista trouxo consigo a emerxencia dun movemento obreiro que quería conseguir mellores condicións de traballo durante a vida laboral e así mesmo dispor de ingresos decentes ao final desta. Esa vontade deu lugar a unha resposta das clases dominantes de crear sistemas de seguridade social e de pensións, que se pode personalizar no chanceler Bismarck, quen ante os enormes danos da industrialización impulsou os seguros sociais a finais do século XIX para conter, nas súas propias palabras, o desenvolvemento do socialismo entre as masas traballadoras de Alemaña. O sistema capitalista sempre tentou que os gastos nos sistemas de pensións e noutros servizos sociais fosen os máis limitados posíbeis, non só en períodos de crises e austeridade senón tamén nos períodos de crecemento económico, sempre co pretexto da necesidade de competitividade, tal como lembraba Marx en relación cos salarios, citando a declaracións de industriais ingleses na década de 1850.
Desde o inicio desa toma de conciencia a loita dos traballadores e traballadoras para que se lles recoñeza ese dereito foi permanente. O arrinque dos seguros sociais obrigatorios no Estado español produciuse nun contexto de forte desenvolvemento do movemento obreiro e das súas correntes máis radicais, na Conferencia de Seguros Sociais que se celebrou en Madrid en outubro de 1917. Á Conferencia encargóuselle a elaboración de propostas para implantar seguros sociais obrigatorios de accidentes de traballo, vellez e maternidade, á vez que se lle asignaba a tarefa de avanzar cara a un sistema de Seguridade Social. Hai que salientar que as cotizacións-prestacións dos seguros sociais se concibían como unha parte do salario, que transcendía da súa consideración como medio de supervivencia para pasar a ser entendido como un medio para facer fronte ás necesidades vitais.
Porén, non é certo historicamente que o método de repartición sexa o “antigo” mentres que a capitalización represente a modernidade. Tanto no Estado español como na maioría dos Estados europeos os seguros sociais inicialmente funcionaron en capitalización e foi o fracaso deste método o que abriu a porta á repartición. Foi a inestabilidade causada pola gran crise de 1929 e, posteriormente, pola Segunda Guerra Mundial, o que mostrou a debilidade da capitalización para pagar pensións a quen cotizase ao abeiro dos réximes anteriores, xa que os investimentos dos Fondos de Reserva eran insuficientes para facer fronte con carácter inmediato aos compromisos de pensións asumidos polos sistemas de seguros sociais.
No Estado español, a proposta de substitución da capitalización pola repartición foi encabezada por institucións próximas á patronal, como o Congreso Nacional de Enxeñaría en 1922, co obxectivo de pagar pensións de forma inmediata –e así atenuar a conflitividade social- e evitar a exclusión das e os traballadores máis vellos. Non foi até 1939 cando se implantou o sistema de repartición para as pensións –antes practicouse noutros seguros sociais-, que proporcionaba pensións de 3 pesetas diarias e estendía estas a todos as e os traballadores por conta allea.
Posteriormente, o alcance e intensidade da protección da seguridade social foi obxecto de loitas sociais e políticas. Para evitar a contestación social que se manifestou na folga xeral contra a reforma da lei 26/1985, os principais partidos do réxime do 78 definiron os eixos das reformas mediante acordos parlamentarios, os Pactos de Toledo, co obxectivo de repartiren a impopularidade social e electoral dos recortes nas pensións. Ese obxectivo non sempre funcionou, sendo salientábel que o aumento da idade de xubilación a 67 anos foi aprobada polo Goberno do PSOE no 2011 sen a sinatura do PP, o que sen dúbida foi unha das principais razóns da derrota electoral do PSOE e o acceso ao goberno do PP de Mariano Rajoy. Esa política foi apoiada de forma sistemática por Comisións Obreiras e a UGT, que a xustificaron polas concesións mínimas que “lograron”, por exemplo, o mantemento da idade de xubilación aos 65 anos para quen cotice períodos moi amplos, 38 anos e medio no 2027, o que se adapta a unha parte da súa afiliación masculina pero prexudica gravemente a maioría das mulleres e a outros sectores proletarizados.
A Unión Europea (UE) recoñece que as pensións públicas contribuíron de forma decisiva á eliminación da pobreza das persoas maiores. Dispón de competencias moi limitadas en materia de seguridade social e de pensións, basicamente de coordinación dos sistemas estatais. Mais desde o inicio dos anos dous mil produciuse unha crecente “intromisión” da Unión Europea nesta cuestión, a través do chamado “método aberto de coordinación” (MAC) mediante a definición de liñas directrices, estabelecemento de indicadores e criterios de avaliación e seguimento, avaliación e exame desas políticas. Os sucesivos informes das institucións europeas conclúen na non sostibilidade dos sistemas de pensións se non se emprenden reformas radicais que reduzan a contía do gasto en pensións.
Aínda que os documentos inclúen o obxectivo de adecuación das prestacións para que proporcionen ingresos axeitados e que a xente maior goce dun nivel de vida digno e goce de independencia económica, a fixación polo Pacto de Estabilidade e Crecemento do equilibrio das finanzas públicas como obxectivo de primeiro nivel e a constitucionalización dos límites dos déficits públicos reforzan as propostas de tipo económico-financeiro en relación coas que afecten á mellora e/ou adecuación das prestacións. Entre as propostas económicas non se contempla, nin sequera como hipótese, a necesidade de incrementar as cotizacións sociais para facer fronte ao aumento do número de pensionistas derivado do avellentamento demográfico, o que economicamente é factíbel mais exixe unha modificación da distribución dos ingresos que tivo lugar nas últimas décadas a favor dos beneficios e en detrimento dos salarios. Agora, cos Fondos Next Generation, contrólase o envío deses fondos aos Estados a través da limitación do gasto público social e en especial das pensións, promovendo a súa privatización. Ademais de limitar o gasto en cotizacións preténdese promover a individualización e a división entre os traballadores e traballadoras, buscando o apoio dunha parte das clases medias e de sectores de traballadores de altos salarios que non poñan en cuestión o sistema capitalista.
A necesidade de se enfrontar tanto no Estado español como a nivel europeo contra esta política de recortes por parte do mundo sindical, pensionista, popular e os partidos de esquerda consecuente é non só importante senón imprescindíbel nunha situación onde as respostas colectivas e de masas se fan cada vez máis urxentes. A exposición que vou facer a seguir está centrada na situación das pensións no Estado español e dos efectos nas mesmas das últimas reformas.
Alternativas para a provisión das pensións
Ademais, da súa vertente económica, as pensións son un terreo de debate e de mobilización social verbo da súa forma de provisión para asegurar o obxectivo da suficiencia para un mantemento razoábel dos ingresos e de loita contra o aumento da pobreza das persoas maiores, se mediante sistemas de repartición, preferentemente públicos, ou mediante a capitalización, maioritariamente privada.
Os réximes de repartición baséanse nun contrato social interxeracional: son as presentes xeracións de activos as que financian as pensións dos pensionistas de hoxe, sexa mediante cotizacións, sexa mediante achegas do Estado de tipo impositivo. A súa característica esencial é que as cotizacións son inmediatamente distribuídas en prestacións, sen necesidade de acumulación previa. Así pois, coa excepción das oscilacións conxunturais e obviando a participación do Estado no financiamento, nos sistemas de repartición as cotizacións son equivalentes ás prestacións distribuídas. Nalgúns sistemas as cotizacións financian de forma indiferenciada a todas as prestacións, aínda que é frecuente unha cotización separada para as prestacións derivadas de riscos profesionais, mentres que noutros sistemas as cotizacións son específicas para grupos de prestacións, por exemplo, para pensións nos casos alemán e francés.
As e os asalariados pagan cunha parte do seu salario, aboado baixo a forma xurídica de cotización social, as pensións dos pensionistas, coa expectativa de que, cando se xubilen ou accedan a outras pensións, quen daquela estea activos no mercado de traballo vai facer o propio. Como en todo contrato, cómpre a confianza no seu cumprimento. A Comisión Europea e a maioría dos Estados membros da UE están a minar esa confianza, presentando unha visión catastrofista sobre o futuro dos sistemas públicos de repartición, que serían incapaces de facer fronte ao aumento do gasto en pensións derivado do avellentamento demográfico salvo que adoptasen medidas continuas de recorte no gasto.
Non contemplan aumentar a parte do produto social destinado a pagar pensións a un colectivo de persoas en aumento (aínda que non sexa evidente o tamaño dese aumento), senón que mesmo chegan a prever a redución dese gasto como resultado do impacto a medio e longo prazo as medidas de recorte aprobadas. Paralelamente, dado que estiman necesario formular un escenario no que non se reduzan, polo menos de forma radical, os ingresos dos pensionistas, eses recortes serían compensados por un aumento das pensións proporcionadas polos réximes privados baseados na capitalización.
No Estado español, os poderosos lobbies das pensións privadas son moi conscientes da regra dos trade-offs ou “vasos comunicantes”, segundo a cal o desenvolvemento da capitalización exixe a previa redución das pensións de repartición. Reclaman novas medidas de recorte, en particular mediante un novo aumento da idade de xubilación e o cálculo da pensión sobre toda a vida laboral. A importante cantidade de diñeiro que supón o gasto en pensións dá lugar a que as entidades financeiras fagan un obxectivo prioritario a privatización dunha parte deses recursos(1).
As oscilacións bruscas dos mercados financeiros características das crises capitalistas en moitas ocasións orixinan descensos importantes do curso das accións, como a que deu lugar no ano 2008 a caídas dos fondos de pensións de máis do 20% no conxunto dos países da OCDE, estando máis afectados os países nos que a parte das pensións privadas é máis importante. O desenvolvemento destas pensións están ligadas a un tratamento fiscal favorábel xa que aínda que as cantidades abonadas en concepto de pensións aos partícipes dos Plans de Pensións e EPSVs, tanto individuais como de emprego, están suxeitas a imposición no IRPF, as desgravacións polas cantidades achegadas grávanse a tipos marxinais normalmente superiores aos que serán aplicables cando perciban pensións. Nese período a súa renda será habitualmente menor, especialmente para quen realizan achegas moi elevadas, que adoitan corresponder aos salarios máis altos.
Se a función do sistema de pensións é proporcionar rendas substitutivas aos ingresos deixados de percibir polo abandono da actividade laboral, o elemento que define a extensión dese papel é a taxa de substitución (TR), é dicir, o cociente entre a pensión e o ingreso anterior á xubilación. Non é necesario que a taxa de substitución sexa do 100% para que as persoas xubiladas manteñan o seu nivel de vida. No Estado español, aínda que as persoas pensionistas tributan polo IRPF como as asalariadas as pensións non están suxeitas a cotización á Seguridade Social. Por outra banda, unha serie de gastos relacionados co traballo, por exemplo, o transporte e a alimentación fóra do fogar, diminúen coa xubilación.
Até o de agora a taxa de substitución era das máis elevadas da UE (o 78% aproximadamente), mais as reformas de 2011 está a dar lugar a reducións importantes. A indexación non baseada na evolución dos salarios senón na dos prezos distanciou nas últimas décadas as pensións dos salarios das persoas en activo, agás nos últimos anos nos que os salarios medraron menos que a inflación. Ademais, e iso é algo do que “esquece” quen di que o sistema de pensións é demasiado xeneroso e que hai que “adaptalo”, esas taxas en descenso, ao aplicarse sobre salarios comparativamente máis baixos que as doutros Estados europeos de similar “desenvolvemento” dan lugar a pensións máis baixas.
En moitos casos as TR son antirredistributivas. Por unha banda, o desemprego e o tempo parcial moi altos reducen as TR nos sectores máis precarizados (maioría de mulleres, algúns sectores produtivos…). A contrapartida é que a maioría de quen percibiu salarios máis elevados ten TR máis altas, por estar asociados a carreiras laborais máis estábeis, con menos tempo parcial e menos desemprego. Até hai pouco, o tope máximo de pensión reducía a TR dos cotizantes pola base máxima e que cotizasen o tempo necesario para alcanzar o 100% da pensión nunha porcentaxe de entre o 12 e o 13%. A posibilidade de exceder o tope máximo de pensión de quen segue traballando e cotizando tras o cumprimento da idade legal e o aumento dos incentivos para seguir en actividade profesional tras este está a dar lugar a un aumento do número de salarios elevados que perciben pensións superiores á máxima e, con iso, de TR máis alta que a media. Así, no 2022 o 3,81% das pensións alcanzaban o tope máximo e 6,07% o excedían.
Polas razóns expostas a taxa de substitución debe ser máis elevada para a xente que cobre salarios inferiores e/ou teña peores condicións de traballo, que adoita ir acompañada de menor esperanza de vida e que conduce a que as inxustizas sufridas durante a vida laboral e social se prolunguen e mesmo se amplíen na xubilación.
Sustentabilidade das pensións e aumento da esperanza de vida(2)
Os partidarios do recorte das pensións presentan o aumento da esperanza media de vida, e con iso de duración de percepción das pensións, como unha das razóns fundamentais para limitar “excesiva xenerosidade” das pensións. Con todo, nas últimas décadas estase desacelerando o aumento do tempo de percepción das pensións como produto da desaceleración no aumento da esperanza media de vida ao nacer en relación cos decenios precedentes. Así, segundo fontes do INE, ese aumento foi de 3,77 anos entre 1971 e 1980, pasou a 1,20 entre 1981 e 1990 e practicamente se estancou entre o 2011 e o 2020, con apenas un aumento de 0,08 anos. Mesmo tivo lugar unha redución absoluta nalgún ano.
Aínda que é moi difícil precisar as razóns desta tendencia, polo menos para alguén non experto en demografía, si me atrevo a sinalar as que me parecen razóns máis probábeis desta. Así, é ben evidente o papel das crises económicas, que afectan especialmente as poboacións máis vulnerábeis, polas súas secuelas de deterioración da alimentación, desafiuzamentos de vivendas e aumento dos suicidios, que deron lugar a un aumento da mortalidade e, con iso, a un aumento da esperanza media de vida case nulo nos anos 2011 e 2012.
Por outra banda, as pandemias, nomeadamente a da COVID-19, levaron a unha importante redución da esperanza de vida, de 1,25 anos entre o 2019 e o 2020. Outra causa está a ser o exceso de mortalidade debida ao quecemento climático, que no seo da Unión Europea afectou especialmente en 2022 ao Estado español e Portugal e que tamén está a ter lugar no 2023[3]. A última conferencia internacional sobre o quecemento climático, a COP-27, que se limitou a abordar só as súas consecuencias para os países pobres –de forma moi limitada- mais non as súas causas, non permiten optimismo sobre a posta en marcha das medidas necesarias para reverter unha situación cada vez máis dramática e que está a dar lugar a un aumento das vítimas(4). Estas causas do exceso de mortalidade e conseguinte desaceleración no aumento da esperanza media de vida, especialmente as relativas ás pandemias e o quecemento climático, afectan maioritariamente á poboación de máis idade, sobre todo cando vai acompañada de baixos ingresos e malas condicións de vida e de traballo no pasado laboral.
Aínda que houbo unha recuperación no 2021 (de 0,7 anos), a esperanza media de vida segue a ser inferior á de 2016-2019. Tanto as crises económicas motivadas polo carácter caótico do capitalismo como os procesos pandémicos, ligados estes ás políticas mercantilizadoras que dan lugar a un achegamento dos animais salvaxes ás persoas e á perda da biodiversidade, é moi probábel que, salvo que as mobilizacións sociais o impidan, se repitan e contrarresten, en maior ou menor medida en función da dureza das crises e as pandemias así como do ritmo do quecemento climático, a tendencia ao aumento da esperanza de vida. En resumo, a crenza nun aumento importante e acumulativo na esperanza media de vida, que se utiliza como un dos fundamentos para adoptar medidas de contención do gasto en pensións, non estea baseada en tendencias demográficas inelutábeis.
Breve balance dalgúns elementos das últimas reformas e respostas(5)
A caída salarial, unida aos efectos cada vez máis intensos da reforma das pensións de 2011, especialmente pola ampliación a 25 anos do período de cálculo das pensións e polo aumento da idade de xubilación, deu lugar a unha redución da contía das pensións novas, que non só medran por baixo da inflación senón que mesmo son máis baixas que as dos meses e/ou anos anteriores, máis aínda se se consideran en termos reais, como se pode apreciar no cadro de abaixo.
Variación interanual das pensións medias. Evolución en termos reais (*)
|
Ano |
Incapacidade Permanente |
Xubilación |
Viuvez |
Orfandade |
Favor Familiares |
Total |
|
2021 |
-1,6 |
-4,3 |
-6,6 |
-1,1 |
-2.8 |
-3,8 |
|
2022 (**) |
-3,8 |
-5,5 |
-3,9 |
-4,1 |
2,5 |
-5,5 |
(*) Calculado con IPC medio.
(**) Variación interanual con IPC medio de 31 de xullo ao 31 de xullo.
Fonte: Informe económico financeiro aos Orzamentos da Seguridade Social 2023
O aumento, de forma progresiva, da idade de xubilación a 67 anos (salvo para quen teña un período de cotización de 37 anos e 9 meses en 2023 a quen se mantén 65 anos) ademais de ser un duro golpe para que teña unha saúde fráxil e/ou traballou en condicións penosas ou insalubres nun gran número de sectores produtivos e modalidades de xornada de traballo nos que non se recoñece a anticipación sen penalización, contribúe a reducir a contía das pensións pola aplicación de coeficientes penalizadores moi altos para quen perde o emprego e se ve obrigada á xubilación anticipada ou opta pola mesma de forma “voluntaria”.
Ademais, como a xubilación anticipada exixe períodos moi amplos de cotización para moitas persoas, difíciles de obter, especialmente para mulleres pola súa dedicación a actividades de coidados, está a ter lugar un aumento da idade efectiva de xubilación, que aumentou en case 10 meses desde o 2008 e pasou aos 65 anos en xuño de 2023.
A revisión do Pacto de Toledo no 2020 deu lugar a unha nova reforma que está a se desenvolver por fases. Até o 2013 as pensións se revalorizaban conforme a estimación de inflación, con posterior revisión a final de ano e pagamento da diferenza a inicios de ano cando a inflación acumulada fose diferente á prevista (case sempre maior). A reforma de 2013 fixou un criterio baseado nos ingresos e gastos do sistema que daría lugar a un Índice de Revalorización das Pensións (IRP), que conducía na práctica a aumentos do 0,25% anual. A situación cambiou co acordo do PNV co PP de xuño do 2018 polo que o PNV apoiaba os Orzamentos Xerais do Estado, a cambio dunha suba das pensións segundo o IPC no 2018 e o 2019 e do 3% para as pensións mínimas e da demora até 2023 da aplicación do Factor de Sustentabilidade (FS). Este acordo reflectía xa a preocupación de ambos os partidos pola amplitude das manifestacións e actos de protesta do movemento pensionista e no caso do PNV polo risco de superación electoral por EH Bildu.
Con todo, entre o 2019 e o 2021 deixouse de aplicar o IRP-0,25% e volveuse aplicar o criterio do IPC estimado e posterior regularización pero cun novo método de medición do IPC baseado no valor medio das taxas de variación interanual dos prezos dos doce meses previos a decembro do ano anterior. A lei 21/2021 derrogou o IRP-0,25%. O novo método deu lugar a perdas importantes de poder adquisitivo no 2021 e 2022, do 7,1% para as pensións mínimas e do 7,61% para o resto das pensións, que se suman aos que tiveron lugar polas conxelacións practicadas entre 2011 e 2013, polos gobernos de Zapatero e de Rajoy, e pola aplicación do 0,25% entre 2014 e 2017 incluídos. A perda real é maior para a maioría de pensionistas xa que o aumento de prezos da “cesta da compra” é maior que a medida polo IPC especialmente para os fogares de menores ingresos.
A fixación dunha pensión mínima de 1.080 euros foi unha reivindicación constante do movemento pensionista. Esa contía resultaba de aplicar o 90% a un salario mínimo de contía inexistente, pero debida conforme a interpretación do Comité de Dereitos Sociais dun tratado internacional subscrito polo Estado español, a Carta Social Europea revisada, conforme á cal o salario mínimo debía equivaler ao 60% do salario medio, o que non se cumpriu.
No Decreto que aproba o SMI para 2023 dise que coa fixación do SMI para este ano en 15.120 euros finaliza o obxectivo de que o SMI alcance o 60% do salario medio no 2023. Mais esa afirmación gobernamental non é certa. Malia que non existe aínda unha cifra oficial do salario medio para o 2023, se se estima un aumento do salario medio do 4,5% sobre o de 2022, aplicando o 60% á nova cifra o SMI só chegaría ao 51,02%. Para chegar ao 60% o SMI debería estar fixado para o conxunto do Estado en 1.270,14 euros mes, é dicir, 190,14 máis que os actuais 1.080. Aplicando a esa cifra o 90%, a contía das pensións mínimas debería ser de 1.143 euros por 14 pagas. O cociente pensión mínima/salario mínimo deteriorouse a consecuencia dos aumentos do SMI a partir do 2019 en contía moi superior ao das pensións mínimas, Así, a pensión mínima de xubilación individual de 743,30 euros/mes supón no 2023 o 72,5% do SMI de 1.080 euros/mes fronte ao 95,32% que alcanzaba en 2018.
A reforma de 2023 non estabeleceu a contía das pensións mínimas en relación co salario mínimo legal senón coa liña da pobreza: a partir de 2027 as pensións mínimas de xubilación para maiores de 65 anos con cónxuxe a cargo non deberán ser inferiores á liña da pobreza calculada para un fogar composto por dous adultos. Tamén para as pensións de viuvez con cargas familiares. Para as non contributivas a referencia é o 75% da liña da pobreza dun fogar unipersoal. A liña da pobreza calcúlase con base no 60% da renda mediana, o que rompe coa relación entre salarios e pensións e a substitúe por unha concepción asistencialista baseada exclusivamente en evitar a pobreza. Ademais de insuficiente, o nivel da liña da pobreza dilátase no tempo, xa que ese mínimo se debe cumprir só no 2027. Segundo os discutíbeis cálculos do Ministerio de Seguridade Social a mínima de xubilación das persoas individuais pasaría dos 743,30 euros/mes actuais a 775,70 no 2024 e a 860,70 no 2027, é dicir, aumentos moi escasos.
Unicamente nas mínimas de xubilación “con cónxuxe a cargo”, a cifra prevista para 2027 excede os 1.080 euros exixidos desde hai varios anos polo movemento pensionista. Iso mentres é crítica a necesidade de aumentar as pensións mínimas, que aínda eran percibidas o 31 de xullo de 2022 por 2.199.266 persoas equivalentes a un 22,11% do total de pensionistas, a maioría dos cales son mulleres. Iso ocorre nunha situación de inflación disparada, máis aínda a da cesta da compra, compoñente principal do gasto de quen teñen menores ingresos.
A lei 21/2021, á vez que derrogaba o FS que prevía a diminución das pensións iniciais de xubilación conforme o aumento da esperanza de vida aos 65 anos, creaba o Mecanismo de Equidad Interxeracional (MEI) coa función de “preservar o equilibrio entre xeracións e fortalecer a sustentabilidade do sistema da Seguridade Social”, mediante unha cotización adicional de 0,6 puntos (o 0,5 a cargo dos empresarios e o 0,1 a cargo dos e os traballadores) destinada ao Fondo de Reserva da Seguridade Social e que se aplica desde o 1 de xaneiro de 2023. A CEOE enfrontouse ao MEI por romper coa traxectoria de perseguir o obxectivo de sustentabilidade financeira das pensións non mediante unha redución do gasto senón polo aumento dos ingresos. Similar reacción, con outra linguaxe, foi a da Comisión Europea, por considerar que o MEI contribuiría ao aumento do déficit público.
Para aumentar os ingresos acordouse o aumento da base máxima de cotización a partir do 2025 de 1,15 puntos/ano por riba do nivel de inflación, de forma que alcance 30 puntos acumulados no 2050. A actual base máxima de cotización á Seguridade Social deixa sen cotizar unha parte dos seus ingresos a uns 1,3 millóns de persoas, é dicir, máis do 6% dos e os afiliados. En termos reais, tras aplicar o 30% pasaríase desde a actual base máxima de 53.946 euros anuais de 2023 a 70.139,8 no 2050, cifra moi afastada das doutros Estados da UE. Iso daría lugar a unha cifra final moi reducida e a un aumento moi baixo dos ingresos durante os primeiros anos, que son xustamente cando é máis necesario dispor de máis ingresos para facer fronte ao acceso á xubilación das xeracións máis numerosas, as nadas entre 1957 e 1977. En paralelo tería lugar un aumento do tope máximo de pensións, pero en contía máis reducida, de 0,115 puntos ao ano, que daría lugar a un aumento do 3% no 2050 e só máis tarde tería lugar a equiparación entrambos os aumentos. A escaseza deste aumento podería provocar a resistencia á súa aplicación dunha parte dos altos salarios e á súa fuga ás pensións privadas.
A Lei 12/2022 de impulso das pensións privadas de emprego ten por obxectivo favorecer o seu desenvolvemento. Para iso estabelece importantes bonificacións nas cotizacións sociais das contribucións empresariais a eses plans. Esta lei mantén os elementos de regresividade das pensións privadas: deducións fiscais antiprogresivas; incerteza sobre a provisión de pensións pola inseguridade dos rendementos dos seus investimentos; contribución á financeirización da economía cos paraísos fiscais e os investimentos especulativos á que van asociadas, etc. Son os altos salarios os que máis utilizan das pensións privadas, tanto as individuais como os do emprego. O desenvolvemento destas últimas pode favorecer a implicación dunha parte do movemento sindical na coxestión coa patronal e o goberno das pensións privadas, tal como ocorreu en estados como Brasil e o Reino Unido e iso mentres se debilita a oposición aos recortes das pensións públicas, únicas que percibe a gran maioría.
En Euskal Herria, en paralelo ao desenvolvemento do movemento pensionista e da súa posición crítica sobre as pensións privadas, algúns sindicatos da maioría sindical vasca cambie de posición sobre este tema. Así, LAB abandonou os órganos de goberno das EPSV nas que participa. ELA afirmou de forma cada vez máis clara que só as pensións públicas permiten garantir ingresos suficientes e xustos ás persoas pensionistas.
A fenda de xénero das pensións mantense moi alta. Como combatela?
En relación coa contía, a fenda mantense moi alta, superando o 31% para o conxunto das pensións e é bastante maior que a fenda salarial: en outubro de 2022, a diferenza media entre homes e mulleres das novas pensións de xubilación era de 356 euros/mes. As razóns son de dous tipos. Por unha banda, a concentración de mulleres en sectores produtivos como o comercio, a hostalaría e a limpeza, de salarios moi baixos (segregación horizontal), así como a súa escasa proporción nos postos de traballo de maiores salarios (segregación vertical). Por outra banda, pola maior afectación ás mulleres de medidas legais regresivas como, entre outras, a ampliación do período de cálculo das pensións e o aumento da idade de xubilación.
Ademais de cobraren pensións medias máis baixas que os homes, as mulleres perciben en menor proporción pensións contributivas, con excepción das de viuvez. Así, na pensión máis frecuente, a de xubilación, no Estado español os homes percibían en xullo do 2022 o 44% máis de pensións que as mulleres (3.743.797 fronte a 2.597.311). Esa diferenza vaise reducindo mais de forma moi lenta. Por todo iso, un gran número de mulleres maiores non dispón de ningún ingreso propio de pensión.
As razóns da baixa proporción das mulleres que cobran pensións contributivas de xubilación e invalidez son varias. Unha consiste no elevado período de cotización necesario para acceder ás pensións. A Lei 26/1985, contra cuxa aprobación tivo lugar unha folga xeral en xuño de 1985, ampliou os períodos necesarios para acceder ás pensións de xubilación e incapacidade permanente. Para a pensión de xubilación concretouse nun aumento desde dez a quince anos, é dicir, unha elevación do 50%, das máis elevadas da Unión Europea (por exemplo, en Alemaña accédese con 5 anos). En relación coa incapacidade permanente derivada de enfermidade común ampliouse os períodos de cotización exixibles en función da idade e poden superar os 11 anos.
Outra afectou ao tratamento dos traballos realizados a tempo parcial. Unha sentenza de xullo de 2019 do Tribunal Constitucional declarou a nulidade do actual sistema para o cálculo das pensións de xubilación das traballadoras con contrato a tempo parcial, por considerar que ese sistema supuña unha discriminación indirecta contra as mulleres, que son as que de forma moi maioritaria traballan a tempo parcial, por estimar que supuña unha penalización dobre: á menor base de cálculo ou base reguladora por salarios menores, engadíase unha menor porcentaxe a aplicar á base reguladora pola duración do tempo cotizado. Mais esta sentenza, cuxo contido analicei detalladamente nun artigo publicado aquí, ademais de non resolver outros problemas do tempo parcial que contribúen a manter a fenda de xénero na contía das pensións, ao non ser de aplicación retroactiva non corrixe o atropelo sufrido polas mulleres que non puideron acceder a unha pensión contributiva a pesar de traballar durante décadas a tempo parcial. A iso súmase a carencia de inspeccións suficientes para evitar o traballo non declarado, moi frecuente neste tipo de traballos.
Algunhas conclusións. Posíbeis eixos de mobilización sobre as pensións
As sucesivas reformas que tiveron lugar nas últimas décadas, a partir da de 1985, combinaron melloras limitadas e recortes na intensidade da protección. Estes últimos debéronse á vontade de todos os gobernos de conter o gasto derivado do aumento do número de pensionistas, da maior duración das carreiras laborais e do aumento dos salarios. A mellora na revalorización das pensións conforme o IPC que tivo lugar mediante lei en 1989, foi deixada sen efecto na crise financeira polo goberno de Zapatero no 2010, o que favoreceu o pase ao 0,25% polo goberno Rajoy. A dureza deste recorte e o Factor de Sustentabilidade que ía reducir as novas pensións, provocou o enorme auxe do movemento pensionista que logrou a derrogación de ambas as medidas.
O goberno PSOE-Unidas Podemos aprobou melloras parciais, como a volta á revalorización baseada no IPC duramente cuestionada pola patronal, a dereita política e mesmo por unha banda de economistas e opinadores “progresistas” aos que lles parecía “esaxerado” o aumento do 8,5% para o 2023. Óbviase que iso se debía a unha inflación disparada e que o cambio de criterio de medición do IPC deu lugar a unhas perdas importantes de poder adquisitivo en 2021 e 2022. Por outra banda, non derrogaron o fundamental das medidas de recorte da reforma de 2011, aprobadas polo goberno Zapatero co acordo de Comisións Obreiras e a UGT. A supresión do aumento da idade de xubilación aos 67 anos debe ser o primeiro paso na exixencia dunha redución máis profunda, especialmente para quen realice traballos penosos e insalubres ou traballe durante períodos superiores a 40 anos. A experiencia das enormes mobilizacións que tiveron lugar en Francia por este tema amosa a sensibilidade –que debe ser estimulada- da poboación traballadora. Para que calle en mobilizacións é imprescindíbel que o movemento sindical, empezando pola súa esquerda, tome a iniciativa neste tema.
Outro elemento chave para a mellora das pensións é o aumento das pensións mínimas mediante a súa indexación co salario mínimo. Nesta materia como noutras relacionadas coas pensións é moi difícil senón imposible ter pensións dignas sen salarios e condicións laborais decentes, o que á súa vez require de normativas que favorezan a posición de forza do movemento obreiro. Desde o punto de vista dunha concepción da función económica e social das cotizacións-prestacións de tipo salarial, as pensións teñen que ser a continuidade do salario, a través da taxa de substitución, que debe ser máis elevada para os salarios máis baixos, o que contribuiría a reducir a fenda de xénero. Neste sentido, atrévome a dicir, aínda que son consciente de que a deterioración salarial destes anos o fai problemático a primeira vista, o mantemento da taxa de substitución ao longo do tempo exixe substituír o criterio de revalorización baseado na inflación por outro baseado nos salarios medios.
A fenda de xénero no acceso e contía das pensións débese en parte ás menores taxas de participación no mercado de traballo e aos salarios inferiores das mulleres, polo que a equiparación das pensións das mulleres coas dos homes exixe actuar sobre os factores que dificultade a súa plena incorporación ao mercado de traballo en condicións de igualdade.
Os réximes de repartición como o do Estado español practican unha redistribución limitada a favor das mulleres cando estabelecen regras de cálculo das pensións sen ter en conta a lonxevidade máis elevada destas, coma si fan os réximes privados de capitalización. Con todo, esa redistribución non chega a compensar a inferioridade do seu percorrido laboral, determinado á súa vez por factores sociais moi diversos, especialmente pola repartición desigual do traballo doméstico e a atención ás persoas dependentes. O desenvolvemento das pensións privadas estimulado pola Unión Europea ten o grave risco de frear a redución e mesmo incrementar a fenda entre as pensións de homes e mulleres.
As medidas de ampliación do tempo necesario para acceder ás pensións de xubilación e incapacidade, do período de cálculo da pensión, o aumento da idade de xubilación e outras que se comentaron neste artigo, penalizan máis as mulleres, que na súa maioría están máis afectadas pola precariedade laboral, polo que deben ser derrogadas para evitar a discriminación indirecta das mulleres que supoñen. Por outra banda, cómpre exixir a retroactividade das limitadas medidas de compensación como a validación como cotizado dos períodos de realización de actividades de coidado e de maternidade, que exclúen as mulleres de maior idade e que foron máis afectadas pola discriminación laboral e social.
As medidas de aumento dos ingresos non están previstas para mellorar as pensións senón para cumprir as exixencias da UE sobre o equilibrio financeiro do sistema. Para atender as reivindicacións do movemento pensionista é necesario superar os seus límites, entre outros mediante unha maior e máis rápida elevación da base máxima de cotización.
Unha situación complexa consiste na necesaria ligazón do movemento pensionista co movemento sindical, que debe xogar un papel chave en elementos decisivos das pensións. No Estado español, no combate contra a degradación das pensións é básica a resposta do movemento de pensionistas e tamén de posíbeis iniciativas compartidas con plataformas e movementos de pensionistas doutros pobos europeos. Unhas relacións necesarias que no Estado español son moi complicadas cos sindicatos maioritarios CCOO e UGT. Mentres que no Estado español o combate se leva a cabo no fundamental polo movemento social das persoas pensionistas, no resto de Europa non existen apenas movementos autónomos de pensionistas á marxe dos sindicatos.
_____________________________________________________________________________
Notas:
(1) As xestoras dos Plans de Emprego prevén xestionar repartir a torta de até 100.000 millóns de euros (Oriol Sabata, “La gran privatización que viene con las pensiones”, Periodismo Alternativo, 2023).
(2) Este apartado provén, con algunha actualización, do meu artigo “La lucha del movimiento pensionista por pensiones decentes”, Anuario de Movimientos Sociales 2022, Betiko.
(3) Segundo un artigo de Pablo Linde, “Cómo es morir (literalmente) de calor en España” (El País 20-8-2023), que recolle cálculos baseados en datos do Instituto de Saúde Carlos III e a Axencia Estatal de Meteoroloxía, no ano 2022 a calor produciu polo menos 12.000 mortes no 2022 e 6.000 até mediados de agosto do 2023.
(4) Nun artigo de D. Tanuro reprodúcese unha información da revista The Lancet segundo a cal as mortes relacionadas coa calor no mundo aumentaron en 2/3 nos últimos 20 anos (Daniel Tanuro, Daniel, “La COP-27, una nueva cumbre del lavado verde, el capitalismo verde y la represión”, 5/11/2022.
(5) Este apartado reproduce, actualizadamente, unha parte dos meus artigos sobre os últimos procesos de reforma publicados nesta web aquí e aquí.
_____________________________________________________________________________
[Artigo tirado do sitio web Viento Sur, do 11 de setembro de 2023]
