Entrevista a Albert Noguera: "O referendo debe actuar como mecanismo de activación popular do proceso constituínte"
Os niveis de represión que pode adoptar o Estado poden ser realmente altos e hai que estar preparado para iso. Neste sentido, coido que os tempos de agora até o 1 de outubro virán determinados por unha dobre escalada en ascenso: por unha banda, a represión e, por outro, a mobilización
- Pensas que despois da aprobación da Lei do referendo, o goberno español podería reaccionar aplicando o artigo 155 ou a Lei de Seguridade Nacional?
De momento, xa anunciou que procederá á anulación das leis e decretos de referendo e de transitoriedade xurídica e á interposición de querelas por prevaricación, desobediencia e desvío de fondos públicos contra cargos electos, políticos e administrativos.
- Até onde pode chegar o Estado español?
É importante ter en conta dúas cousas: o carácter autoritario que o Estado adoptou na resolución do conflito catalán e os perigos que unha ruptura de Catalunya pode ter para a supervivencia do réxime do 78. É evidente que o proceso catalán xerou, progresivamente, unha situación de ingobernabilidade. E non me refiro a dificultades para investir o presidente ou formar maiorías estábeis de goberno, senón que entendo que é a consecuencia dunha desproporción entre o nivel cada vez máis elevado de demandas de autodeterminación da sociedade catalá e a incapacidade do estado e a Constitución para darlles resposta. O xeito que, tradicionalmente, os estados intentaron resolver situacións de ingobernabilidade son dúas: a solución democrática -consistente en negociar e aceptar parte das demandas- ou a solución autoritaria, consistente en negar e reprimir a posibilidade do pobo de facer propostas. O Estado optou pola segunda estratexia.
- Cales cres que poden ser os tempos con que nos imos a mover agora ata que se celebre o referendo?
Se combinamos a opción do réxime do 78 pola estratexia autoritaria e unha conxuntura en que o Estado ten en xogo a súa supervivencia obtemos un cóctel que impón moito respecto. Tendo en conta isto, os niveis de represión que pode adoptar o Estado poden ser realmente altos e hai que estar preparado para iso. Neste sentido, coido que os tempos de agora até o 1 de outubro virán determinados por unha dobre escalada en ascenso: por unha banda, a represión e, por outro, a mobilización.
- Por outra banda, que consecuencias pode ter a ruptura catalá sobre outros territorios do Estado?
Non serán iguais en todos os territorios. Mentres que nalgúns pode implicar máis españolismo e consolidación dos partidos do réxime, é posíbel que noutros poida ter o efecto contrario, e emerxan novas reivindicacións autodeterministas, federalistas ou sociais que non serán asumíbeis dentro do réxime do 78 e que abrirían perigosos focos de inestabilidade. O réxime é consciente e sabe que en Catalunya ten moito en xogo.
- Os concellos están asinando masivamente decretos de apoio ao referendo. O estado podería actuar penalmente contra máis de 2.000 cargos electos?
Non creo que opte pola estratexia dunha caza de bruxas e perseguir millares de persoas. O Estado sabe que o proceso catalán se constrúe sobre dous niveis de lexitimidade paralelos: un de lexitimidade instituínte e un de lexitimidade constituínte. E neste sentido, o Estado tamén desprega estratexias paralelas para intentar desmontar o proceso. O instituínte fai referencia á capacidade de instituír na cidadanía novos imaxinarios colectivos confrontados co Estado e que aspiran a crear un sistema alternativo. Trátase do que poderiamos chamar a construción da base social do independentismo, conformada por centos de millares de persoas que se mobilizan e son o motor do proceso. Neste sentido, unha primeira estratexia do Estado é a desmontaxe desta base social ou, polo menos, impedir que se alargue. Un exemplo disto é intentar imputar por corrupción ou construír probas falsas contra dirixentes independentistas no marco da chamada Operación Catalunya. En segundo lugar, falamos da lexitimidade constituínte. O goberno catalán necesita un acontecemento chave que outorgue fundamento de validez ao acto de ruptura e institucionalización do novo Estado. E un referendo cunha ampla participación e un resultado favorábel daríallo. O Estado sabe que ten que calcular moi ben os equilibrios e graos de represión que pode aplicar en cada un dos dous niveis. Neste sentido, imputar penalmente millares de persoas para evitar a construción dunha lexitimidade constitutiva mediante un referendo pódese volver en contra, xa que ampliaría a base social do proceso.
- Teoricamente, un proceso constituínte paralelo á preparación do referendo podería favorecer o "si", xa que se activaría a fase de debate e participación. Agora, porén, o punto de partida márcao o 1-O. Nace coxo o proceso constituínte catalán?
A folla de ruta, os tempos e os órganos ou comisións do proceso modificáronse en varias ocasións. E creo que isto é normal, non é negativo. Os procesos sociais e políticos non operan de forma predeterminada por leis obxectivas inmodificábeis, non se poden desligar do contexto en que se desenvolven nin das relacións dos actores que toman parte. Como os contextos e as relacións son cambiantes, existe unha necesidade permanente de redefinir e adaptar o proceso á realidade. En termos leninistas, diriamos que mentres que a estratexia -que é a ruptura co réxime do 78- é permanente, a táctica para avanzar cara a este fin necesariamente debe variar en función dos cambios de conxuntura. A perspectiva inmediata é que o referendo debe actuar como mecanismo de activación popular do proceso constituínte e en función da lexitimidade cuantitativa -en participación e en votos a favor- que este permita acumular, o proceso constituínte nacerá máis forte ou máis débil.
- Que papel xogará a desobediencia e a mobilización popular?
En calquera proceso constituínte a mobilización sempre ten un papel capital. Agora ben, a diferenza doutras experiencias, o caso catalán caracterízase porque operan formas complexas ou triádicas de mobilización coa intervención de tres actores: o Estado, as elites catalás e as clases populares.
- Neste contexto, cales son as opcións da esquerda independentista?
Os retos da esquerda independentista son dous: crear unha república e dotala dunha constitución de esquerdas. Isto obrígaa a articular, en paralelo, dúas formas de mobilización que, a priori, parecen contraditorias: por unha banda, se se activa o proceso despois do 1-O, defender a nova institucionalidade constituínte fronte da represión externa do Estado. A forma de suxeito político ou mobilización máis efectiva para facelo é a de pobo-masa como unidade transversal e transclasista. Pero, por outra banda, ancorar a nova constitución cara á esquerda esixirá, á súa vez, despregar no interior do proceso, formas de mobilización corporativa de clase e de conflito social contra os sectores conservadores. É dicir, os que un día compartirán unha manifestación contigo, ao día seguinte teralos diante como inimigos de clase, e á inversa. Este carácter complexo ou triádico da mobilización popular é un trazo definitorio do proceso catalán e, seguramente, un dos grandes retos e contradicións que debe saber xestionar a esquerda e os movementos sociais se queren conseguir os dous obxectivos mencionados.
- Coñeces os casos de Ecuador e Bolivia. Cales son as leccións máis importantes que se poden extraer e que debería ter en conta Catalunya?
Poderiamos tirar moitas, pero salientarei unha de Bolivia que fai referencia ao papel xogado polos xuristas durante a fase de discusión de contidos do texto. Se a Constitución boliviana de 2009 é extremadamente vangardista en moitos aspectos é, entre outros motivos, porque logra situar os xuristas nun segundo plano e dar o protagonismo aos movementos sociais. Tradicionalmente, moitas constitucións son redactadas por comisións de xuristas. Nas súas discusións, estes tenden a elaborar unha linguaxe e unha metodoloxía propia que illan, moitas veces, o dereito da realidade. Isto é o que pasou coa elaboración da Lei de transitoriedade, deseñada principalmente para un xurista. Proponse unha definición de Estado, unha carta de dereitos, un sistema de garantías, unha estrutura organizativa dos poderes do Estado, etc., que reproduce sen ningunha novidade o obsoleto constitucionalismo do século XX.
- Neste sentido un concepto similar ao "Bo vivir" –recollido na Constitución ecuatoriana- poderíase plasmar dalgún xeito no noso país como dereito?
Durante os últimos anos, os movementos sociais iniciaron unha serie de análise e reflexións que parten da tese de que estamos vivindo unha crise das institucións da modernidade e unha transición cara a unha etapa histórica diferente. Non sabemos como será, pero o carácter dexenerativo do capitalismo e o contexto de crise ecolóxica e social fai pensar que imos cara a unha sociedade peor que a de hoxe. Ante isto, a única solución para afrontar os retos de sustentabilidade e dignidade implica redefinir certas concepcións da racionalidade, o individuo, a ciencia, a democracia, o mercado e a economía. E é aquí onde os movementos de crítica ao desenvolvemento, a ecoloxía política, o ecofeminismo, de garantía de dereitos sociais, etc., poden formular paradigmas innovadores, como o Bo vivir ou, o que é o mesmo, unha forma de benestar integral e colectivo. Polo tanto, se o protagonismo -como Bolivia- o teñen os movementos sociais e a función dos xuristas consiste en dar forma lexislativa ás súas propostas, poderanse incorporar aspectos vangardistas ao texto.
- Que outras experiencias internacionais poden ser inspiradoras para Catalunya?
En lugar de falar de constitucións, prefiro facelo de tradicións. As constitucións de todos os países son documentos políticos que responden a conxunturas históricas concretas, dificilmente exportábeis a outras realidades. Pola contra, se queremos redactar unha constitución transformadora, é indispensábel inspirarse en moitas das tradicións políticas democráticas historicamente marxinadas e agochadas polo modelo constitucional hexemónico desde o século XIX: o liberal.
- Cales son estas tradicións desprezadas?
Á hora de deseñar as formas de participación e organización do poder, é indispensábel recuperar elementos da tradición republicano-rousseeauniana. En Francia, no século XVII, coexistían dous modelos constitucionais: o de Montesquieu, baseado na representación sen mandato imperativo e a tripartición de poder; e o de Rousseau, que contemplaba a revogación de mandato e formas de control popular democrático sobre o poder. No século XIX, a tradición republicana-rousseauniana é borrada do mapa e imponse a primeira como modelo hexemónico, por iso, para todos, o único modelo de democracia imaxinábel é o liberal, baseado na representación e a tripartición de poderes. Hai poucas excepcións, como a constitución francesa de 1799 ou o do proxecto de constitución xurdido da Asemblea Constituínte da República romana de 1849.
- Que mecanismos se poderían recuperar?
A revogación de mandato dos cargos electos, a activación popular de referendos para derrogar decretos ou leis aprobadas polo Executivo ou o Lexislativo e a creación dun cuarto poder do Estado ou poder cidadán con capacidade de exercer control sobre o resto de poderes. Por outra banda, hai outras tradicións políticas historicamente relegadas polo liberalismo, como a libertaria, que tamén poderían ser fontes de inspiración para introducir figuras democratizadoras nunha constitución.
- Facendo un exercicio de proxección, atreveríaste a mencionar uns cantos puntos estratéxicos que debería conter unha constitución catalá transformadora en canto a dereitos sociais?
Hai dúas cuestións que son fundamentais: en primeiro lugar, a maioría de constitucións -incluíndo a española de 1978- outorgan aos dereitos civís e políticos a categoría de fundamentais, mentres que os dereitos sociais non, o que se traduce nunha protección máis importante dos primeiros. Por exemplo, actualmente é posíbel presentar un recurso de amparo para pedir a protección dun dereito civil, mais non a dun dereito social. Hai que eliminar esta diferenza e outorgar a todos os dereitos a mesma xerarquía. En segundo lugar, hai que redefinir as prácticas de garantía tradicionais dos dereitos sociais: se recoñecemos dereitos pero as garantías para os garantir non funcionan, non imos a ningures.
- Como nos afecta no día a día esta falta de garantías?
Vivimos nunha sociedade sen crecemento económico nin pleno emprego, con limitación do déficit público e onde nos obrigan, baixo sanción, a pagar de xeito prioritario a débeda. Entón, algunhas garantías normativas tradicionais que impoñen ao poder político a obriga de establecer un determinado financiamento para facer eficaz un dereito non se poden cumprir. Por outra banda, nunha sociedade terciaria, con internacionalización dos procesos produtivos e onde diminuíu enormemente a forza organizativa da clase obreira no sentido tradicional do termo, tamén perde eficacia a garantía social tradicional da folga.
- Para rematar, como nos podemos avanzar cara a un horizonte onde os dereitos sociais queden garantidos?
Hai que pensar formas complementarias de cidadanía desde abaixo, ou novas prácticas para garantir algúns dereitos, e plasmalas nas constitucións. Por exemplo, a administración podería facilitar a creación de espazos do común que, desde a autoxestión, permitisen a execución popular de dereitos sociais como a cultura, o acceso a material escolar, a construción de vivendas, etcétera.
[Entrevista tirada do sitio web catalán Directa, 7 de setembro de 2017]