Estado español: Financeirización e pensións privadas
Os recortes na contía e cobertura das pensións de reparto que están tendo lugar no Estado español, así como as incertezas provocadas sobre o futuro destas pensións, están aumentando durante os últimos decenios o monto das pensións de capitalización
Desde os anos oitenta do pasado século está tendo lugar un impulso xeneralizado a escala internacional das pensións privadas, que se inscribe no proceso máis amplo de financeirización das economías, entendendo por tal un aumento moi superior dos activos e pasivos financeiros en relación co valor da produción de bens e servizos. A Unión Europea (UE) contribúe a ese impulso. En xuño de 2017, a Comisión Europea (CE) enviou ao Parlamento Europeo unha proposta de regulamento sobre o “produto paneuropeo de pensións individuais” (PEPP) (Comisión Europea, 2017), que supón un novo paso na promoción e defensa das pensións privadas e que se relaciona co obxectivo fixado no Libro Branco sobre pensións de 2012 da CE de fomentar os plans de aforro complementarios de xubilación (véxase unha análise do Libro Branco en De la Fuente, 2014: 56-61).
Á nova figura asígnaselle a función de promover un mercado único de capitais que impulse “a achega de fondos de investidores institucionais e o investimento na economía real” a longo prazo mediante o estímulo da “innovación no sector dos produtos financeiros”, obviar que esa “innovación” estivo na orixe da crise financeira iniciada en 2007 e que esta provocou nos países capitalistas desenvolvidos a maior crise económica e social desde a Segunda Guerra Mundial (Pérez Dávila, 2018: 1). Para iso, a CE propón que, para dar un forte impulso á nova figura, os Estados lle apliquen mesmo trato fiscal que aos produtos estatais xa existentes e iso aínda que os PEPP non cumpran os criterios estatais de desgravación fiscal. Segundo un estudo de impacto recollido no documento citado da CE, o marco PEPP daría lugar a un aumento dos activos xestionados no mercado das pensións individuais desde os 0,7 billóns actuais a 2,1 billóns en 2030, iso si contando coa concesión dos citados incentivos fiscais.
En 2017, o patrimonio mundial dos fondos de pensións medrou o 7%, alcanzando a cifra de 26,1 billóns de euros. Ese impulso débese a varias razóns. Por unha banda responde ao desexo dos bancos e aseguradoras de ampliaren o espectro dos seus negocios. A dispersión e fragmentación das pensións privadas dá lugar a elevados gastos de publicidade para agrandar o negocio, de xestión e comisións de depósito, de intermediación polas operacións de compra e venda dos valores da carteira, e de auditoría ou administración do fondo. O conxunto deses gastos, que se miden coa ratio coñecida como total expense ratio (TER) e que resulta do cociente entre os gastos totais e o patrimonio do fondo, pode alcanzar porcentaxes que reducen significativamente a contía das pensións netas. No Estado español, a TER chegou a alcanzar unha media do 2%. Teñen os terceiros custos máis elevados dos países da OCDE, o que se explica pola escasa competencia que existe no sector, xa que as entidades que os xestionan “deberán estar domiciliadas en España”, a diferenza do que ocorre cos fondos de investimento, nos que as entidades financeiras do Estado compiten con compañías internacionais. Eses gastos de xestión son inferiores nos sistemas de emprego, o que permite que a relación entre as achegas realizadas e as pensións que proporcionan sexa máis elevada que nos sistemas individuais.
Por outra banda, nalgúns Estados as organizacións empresariais contemplan que o tránsito total ou parcial das pensións públicas de reparto cara ás pensións de emprego de capitalización pode ser unha ocasión para modificar a distribución das cotizacións en sentido favorábel aos seus intereses. Este elemento é moi importante no caso do Estado español, xa que a relación entre as cotizacións aboadas polas empresas e polas traballadoras e os traballadores é aproximadamente de cinco a un.
Mais a explicación quedaría incompleta se non se tivesen en conta outros elementos de tipo político-ideolóxico. Como sinalaba Reynaud (1995), cando se pon o acento no aspecto técnico do financiamento agóchase que a cuestión fundamental da alternativa entre reparto e capitalización é de orde política e cultural. A ilusión individualista está no centro da propaganda mistificadora do discurso neoliberal sobre as pensións, que tende a facer crer que a pensión de cada persoa depende das súas propias opcións, tanto en relación coa duración do seu esforzo contributivo como co importe das cotizacións ou primas que aboe. Baséase na teoría da economía neoclásica segundo a cal o capital xera un valor engadido do que unha parte debe corresponder aos seus propietarios, o que non se corresponde coa realidade, xa que o capital só se valoriza mediante o traballo humano e a apropiación dos recursos naturais. Iso significa que o rendemento do capital se detrae do valor creado polos asalariados. En termos de Robin Blackburn (2010: 16), os think tanks apoloxistas do libre mercado explican que os sistemas públicos supoñen unha carga excesiva que frea a acumulación do capital e se basean nun “exceso” redistributivo do Estado intervencionista. Porén, non teñen ningún problema en incorrer en evidentes contradicións “intervencionistas” cando reclaman exencións fiscais para as pensións privadas e mesmo solicitan que estas sexan obrigatorias.
Despois de décadas de xestión precarizadora da forza de traballo, o modelo neoliberal intenta asociar os sectores de ingresos máis elevados dos asalariados a este capitalismo patrimonial. A presión exercida a favor da creación de valor en beneficio das e os accionistas aparece como demasiado brutal e queda parcialmente modificada por unha política que intenta ser máis atractiva para algunha xente asalariada -en xeral, a de ingresos máis elevados-, introducindo así unha fenda na súa identidade colectiva que resulta funcional para o mantemento da orde neoliberal (Harribey, 2002: 7).
As pensións privadas, todas no caso das individuais -xestionadas polas entidades financeiras- e unha maioría crecente no caso das profesionais ou de emprego -xestionadas polas partes sociais (organizacións empresariais e sindicatos) a nivel de empresa, grupo de empresas ou sector 1/-, están organizadas conforme ao método de cotizacións definidas no que as pensións dependen das achegas recadadas e do rendemento dos investimentos en que se invistan esas cotizacións. Á vez, as achegas empresariais experimentan unha tendencia cara á diminución, non só no sector privado senón tamén no sector público. Co fin de elevar a rendibilidade dos investimentos, ten lugar unha evolución cara á renda variábel, co grave risco de que os investimentos sufran os efectos das crises e burbullas financeiras. O aumento da esperanza media de vida, no caso das pensións privadas, dá lugar irremediabelmente a unha diminución na contía das pensións, xa que esta depende do fondo acumulado na conta de cada partícipe.
As pensións privadas teñen efectos que exceden á provisión das pensións. En efecto, os xestores dos plans e fondos de pensións tentar obter rendibilidades crecentes a fin de aumentar a súa parte no mercado destas pensións, mediante a intensificación da presión para o incremento de valor das accións das empresas e os produtos financeiros aos que dedican unha parte crecente dos seus investimentos, contribuíndo así á redución dos salarios, o downsizing e, en xeral, ao recorte dos dereitos laborais como forma de aumentar os beneficios empresariais 2/. Os fondos de pensións proceden a un desinvestimento gradual dos seus activos, polo que as taxas de rendemento deben ser máis altas que as que prevalecen nos mercados financeiros, onde os investidores poden revender os seus valores inmediatamente (Chambost, 2013: 29). Como expresa Blackburn, o proceso en virtude do cal o salario diferido das e os traballadores é entregado aos directores financeiros que, á súa vez, o transfiren a escenarios afastados da súa contorna vital, que frecuentemente sofre o abandono e a marxinación, é unha nova dimensión da alienación que o pensamento de Marx considera definitoria do capitalismo (2010: 203).
No caso do Estado español, os investimentos dos fondos de pensións materialízanse en parte non desprezábel en empresas e institucións financeiras que manteñen activos importantes en produtos financeiros opacos, moitos deles en paraísos fiscais e que están ligados coa economía criminal e a industria armamentística. Segundo un informe de Oxfam-Intermon (2017), o investimento español en paraísos fiscais multiplicouse por catro entre 2015 e 2016, de forma que un de cada catro euros investidos por empresas ou particulares acaba en territorio offshore. Segundo outro informe de Oxfam (2017), o 26% dos beneficios dos 20 bancos máis importantes da Unión Europea (entre os que están incluídos o Santander e o BBVA) foi obtido en paraísos fiscais.
As pensións privadas no Estado español
A cobertura das pensións privadas de emprego é moi baixa no Estado español, en 2016 foi do 3,3% para a poboación de idades comprendidas entre 15 e 64 anos, ocupando un baixo lugar na esla dos Estados membros da UE, cuxa taxa de cobertura é do 27%. A cobertura é máis elevada nas pensións individuais (o 15,7%). Aínda que esa cobertura é máis reducida que a de moitos Estados da UE, especialmente nas pensións de emprego, o patrimonio dos fondos de pensións é bastante máis elevado que os de grandes países da UE: conforme ás estatísticas da OCDE, en 2016 o patrimonio dos fondos de pensións supoñía o 9,5% do PIB no Estado español (na Comunidade Autónoma Vasca o 34% a través das EPSV), moito menos que o de Estados característicos da capitalización como Holanda (181,8%), Reino Unido (95,3%) ou Estados Unidos (81,0%), pero bastante máis que o de Estados cuxas pensións se basean no reparto como Italia (7,2%), Alemaña (6,8%) ou Francia (0,6%). Iso explícase porque estes estáne máis atrasados na privatización das pensións, mentres que no Estado español xa en 1987 se aprobou a Lei dos Plans e Fondos de Pensións (despois refundida en 2002).
Os recortes na contía e cobertura das pensións de reparto que están tendo lugar no Estado español, así como as incertezas provocadas sobre o futuro destas pensións, están aumentando durante os últimos decenios o monto das pensións de capitalización, cuxo patrimonio aumentou o 4% en 2017, alcanzando a cifra de 111.077 millóns de euros. Como produto da caída salarial e do empobrecemento da maioría da poboación traballadora, o número de partícipes nos plans de pensións está en caída desde o ano 2010. En 2017 era de pouco máis de 9.700.000, 1.100.000 menos que en 2008 3/, aínda que o número mínimo de partícipes se estima en 8.000.000, xa que moitos partícipes participan en máis dun plan.
Nalgúns Estados da UE (República Checa, Eslovenia…) as pensións complementarias serven para proporcionar ingresos en situacións de perda de emprego das traballadoras e os traballadores de idade elevada, pero que aínda non alcanzaron a idade de xubilación, nun contexto de aumento da idade de acceso a esta. Neste sentido, no Estado español, o endurecemento das condicións para percibir o subsidio de desemprego dos maiores de 52 anos foi acompañado da flexibilización, mediante o Decreto 1299/2009, do rescate das pensións privadas das persoas desempregadas que esgoten o cobro das prestacións contributivas de desemprego. Rescates que se produciron en gran número durante a crise: malia unha redución a partir de 2014, en 2017 producíronse máis de 40.000 rescates anticipados.
A cantidade a achegar está limitada a 8.000 euros anuais por partícipe. O total das achegas en 2017 foi de 4.970 millóns de euros (dos que 1.623 corresponden ao sistema de emprego e 3.918 ao individual), o que equivale a unha media duns 500 euros/ano por partícipe, cunha concentración importante no tramo inferior: o 73% realiza achegas inferiores a 300 euros, mentres que só o 5,3% superou a cantidade de 3.000 euros. Desde o ano 2012 o aumento do patrimonio dos fondos de pensións debeuse ao sistema individual, mentres que o sistema de emprego só creceu polos rendementos dos seus investimentos (Inverco, 2018: 31).
A debilidade das achegas medias non permite que supoñan unha porcentaxe significativa dos ingresos de pensión. O pagamento das prestacións foi en 2017 de 4.543 millóns. As elevadas comisións de xestión dan lugar a baixas rendibilidades, nalgúns casos negativas. Segundo un estudo, no período de decembro 2002-decembro 2012, mentres que a rendibilidade do Ibex-35 foi do 113% (media anual 7,86%) e a dos bonos do Estado a 10 anos do 52% (media anual 4,3%), entre os 573 fondos de pensións con 10 anos de historia, só dous fondos superaron a rendibilidade do Ibex-35, 32 superaron a rendibilidade dos bonos do Estado a 10 anos, 16 tiveron rendibilidade media negativa e 446 tiveron unha rendibilidade media anual inferior ao 3% (Fernández, Aguirremalloa e Linares, 2013).
Até hai escasos anos, o Estado español, como outros países europeos nos que a intermediación bancaria desempeña un papel importante, investía de forma moi maioritaria en renda fixa, a diferenza dos países anglosaxóns nos que o financiamento se canaliza en boa parte a través dos mercados e nos que os fondos invisten maioritariamente en renda variábel (Mesa Martín e outros, 2003: 450). Porén, a caída dos tipos de xuros bancarios está dando lugar a un aumento do investimento en renda variábel dos fondos de pensións, de forma que en 2017 alcanzaba o 33,6% do total, aproximándose así á carteira dos fondos europeos. O investimento en renda fixa está diminuíndo (o 47,6% en 2017) e concéntrase en bancos, entidades financeiras e empresas eléctricas. Son os fondos que invisten en elevada proporción en renda variábel os que están logrando rendibilidades importantes (por exemplo, o do BBVA Plan Telecomunicacións que obtivo un 50% entre 2015 e 2017), pero están suxeitos ao grave risco dunha brusca caída da Bolsa como a que se produciu en 2008, que se se produce no momento de acceso á xubilación e afecta a alguén de renda e/ou patrimonio elevado pode ser un risco asumíbel, pero será catastrófico para quen teña unha pensión pública reducida e escasos ingresos. Ademais, tal como demostra a experiencia, tamén o investimento en renda fixa está sometida a riscos de catro categorías: do tipo de xuros, de inflación maior que a prevista se a renda non está indexada, de amortización anticipada e risco do crédito se os valores foron emitidos por entidades privadas (Mesa Martín e outros, 2003: 446).
Co fin de mellorar a imaxe dos plans de pensións, lastrada polas baixas rendibilidades netas, o Decreto 62/2018 reduciu as comisións medias desde o 1,5% ao 1,25%, segundo unha escala en función da política de investimento do fondo (máis elevada cando se inviste en renda variábel), ás que hai que engadir 0,25% por gastos de depósito dos fondos. Segundo un informe de Inverco do primeiro trimestre de 2018, a banca controla case o 80% do mercado dos plans/fondos de pensións, sendo CaixaBank (co 23,6%) e o BBVA (20%) os que ocupan o lugar preponderante: están asociados a estes sete dos dez plans que no primeiro trimestre de 2018 recibiron máis achegas, seguidos por Banco de Santander (8,8%), Bankia (6,3%), Ibercaja (5,3%) e Mapfre (4,8%). Gran parte das entidades financeiras tenta aumentar a súa parte mediante agasallos e bonificacións, ás veces enganosas, a quen cambie de entidade. Ademais do cobro das comisións, os beneficios que obteñen as entidades financeiras que os xestionan esténdense aos que se derivan do destino dos investimentos cara a empresas ligadas con elas. Un regulamento da lei de plans/fondos non prohibe senón que só limita os investimentos en valores emitidos ou avalados por unha mesma entidade ou de entidades pertencentes a un mesmo grupo. Ademais, a ineficacia do control sobre as entidades financeiras mostrouse sobexamente na recente crise, o que permite o incumprimento da normativa.
A presión cara ás pensións privadas
Os poderosos lobbies das pensións privadas, compostos por think tanks como Civismo e Fedea, a Asociación Inverco, a patronal do seguro Unespa, co apoio do Banco de España, son moi conscientes da regra dos trade-offs ou vasos comunicantes, segundo a cal o desenvolvemento da capitalización esixe a previa redución das pensións de reparto. Así, Inverco (2018: 1) constata -e, aínda que non o di expresamente, felicítase- que o Estado español “experimentará nos próximos anos a maior redución da taxa de substitución do sistema público de pensións de entre os países europeos”. Utilizan a fondo os gabinetes de estudo, os seminarios e os faladoiros nos medios de comunicación co discurso de que o avellentamento da poboación fai inevitábel a diminución das pensións públicas, polo que reclaman novas medidas de recorte, ademais de manter as xa aprobadas, en particular mediante un novo aumento da idade de xubilación e o cálculo da pensión sobre toda a vida laboral. Segundo eles sería insostíbel dedicar unha parte crecente da riqueza social a unha poboación pensionista en aumento, como se as pensións privadas baseadas na capitalización non esixisen unha parte desa riqueza!
A importante cantidade de diñeiro que supón o gasto da Seguridade Social, especialmente das pensións, cun importe orzamentado para 2018 que ascendía a case 144.834 millóns de euros, dá lugar a que as entidades financeiras fagan da privatización dunha parte deses recursos un obxectivo prioritario. Un dos argumentos chave dos defensores da capitalización, que non se explicita frecuentemente, céntrase en que o investimento dos fondos de pensións proporciona unha rendibilidade superior á dos sistemas de reparto, a taxa de crecemento do PIB, de forma que unha parte substancial das pensións aboadas non provén das achegas realizadas senón da rendibilidade dos investimentos.
Nun contexto de investimento crecente en renda variábel, para que os ingresos provenientes dos beneficios das empresas crezan máis que o conxunto do PIB requírese que se reduza a parte salarial no PIB: se o PIB medra ao 3% é imposíbel que todos os ingresos crezan ao 5 ou 6%. Desde a década dos oitenta, no Estado español tivo lugar un aumento do diferencial entre as taxas de rendemento financeiro e de crecemento real, reflectindo unha deformación no reparto dos ingresos, en vantaxe dos beneficios empresariais e en detrimento dos salarios, que segundo numerosos economistas críticos está ligado coa financeirización económica e a política de rendibilidade máxima e a curto prazo dos fondos de investimento e os fondos de pensións. Ese proceso reforzouse durante a recente crise: segundo Eurostat, os beneficios das empresas non financeiras incrementáronse o dobre dos salarios en 2017, alcanzando o 42,8% do valor engadido bruto fronte a unha media do 40,0% na UE. Así pois, é certo que a longo prazo a rendibilidade empresarial está sendo superior ao crecemento económico. Se se mantivese e, máis aínda, aumentase durante longo tempo ese diferencial, conduciría a unha multiplicación das pensións privadas baseadas na renda variable en detrimento dos salarios directos, que sería economicamente insostíbel e absolutamente indesexábel desde o punto de vista social.
Porén, as bruscas oscilacións dos mercados financeiros, características das crises capitalistas, orixinan en moitas ocasiones descensos importantes no curso das accións, o que deu lugar no ano 2018 a caídas dos fondos de pensións de máis do 20% no conxunto dos países da OCDE, sendo particularmente afectados os países nos que a parte das pensións privadas é máis importante. O afundimento das bolsas nas sucesivas crises económico-financeiras cuestionou as teorizacións sobre o capitalismo patrimonial, en nome do cal se propón ás e aos asalariados que acepten produtos financeiros en lugar de salarios, directos ou indirectos. Como sinalou Piketty, a volatilidade do crecemento da masa salarial é entre 5 e 10 veces máis reducida que a da taxa de rendemento do capital (2013: 785) 4/, polo que quen acceda á pensión privada nun momento de caída do patrimonio dos fondos de pensións, sufrirá unha perda irreparábel da pensión. É moi difícil solicitar ás perosas asalariadas que acepten substituír as pensións baseadas no sistema de reparto por plans de pensións indexados segundo a Bolsa, xa que a lección das recesións bursátiles dos anos 2001-2003 e 2008-2010 é absolutamente xeneral: é mellor e máis seguro o salario -e a pensión baseada no salario- que o risco financeiro. O actual movemento das e os pensionistas mostrou que o teñen moi claro, coa súa esixencia de mellorar e garantir as pensións públicas e a súa crítica ao favorábel trato institucional ás pensións privadas.
Os lobbies a prol da privatización defenden unha orientación que non aposta pola chamada compatibilidade voluntaria entre as pensións públicas e as privadas, senón pola redución das primeiras a un nivel asistencial e a asignación dun carácter obrigatorio ás segundas. A versión máis clara defendeuna Vox nas recentes eleccións andaluzas e inspírase no informe do Banco Mundial de 1994 Avellentamento sen crise (que defende a xeneralización do proceso da privatización das pensións en Chile, implantada polo xeneral Pinochet en 1981): no seu programa propón que o sistema público limítese a conceder pensións mínimas asistenciais financiadas polos orzamentos xerais do Estado, un segundo alicerce baseado na capitalización obrigatoria, financiado mediante descontos da nómina, sen precisar a parte a cargo dos traballadores e cal á das empresas, e un terceiro alicerce voluntario, tamén de capitalización, a cargo das persoas individuais. Aínda que non o expresan tan abertamente, os plans a medio e longo prazo do PP e Ciudadanos son moi similares, só que cunha pequena contención táctica en canto aos ritmos, por razóns electorais.
__________________________________________________________________________________
Notas:
1/ A regulación inicial no Estado español establecía a primacía dos partícipes nas comisións de control dos plans de pensións, mais a nova lei de 2001 instaurou o principio de participación paritaria entre estes e os promotores empresariais, así como a necesidade do voto de polo menos a metade dos promotores cando as decisións afecten ao custo económico asumido pola empresa nos plans de prestacións definidas.
2/ Véxase en Chambost (2013) unha análise sobre a relación entre os novos instrumentos de financeirización, a degradación do traballo e o sindicalismo.
3/ Os datos que seguen están extraídos de Inverco (2018) e CES (2018: 736-746).
4/ A estrutura patrimonial dalgúns Estados europeos, entre eles o Estado español, ao ter unha parte importante das empresas e da débeda pública en mans de investidores estranxeiros, fainos especialmente vulnerábeis (Piketty, 2013: 307).
__________________________________________________________________________________
Referencias
Blackburn, Robin (2010) El futuro del sistema de pensiones. Crisis financiera y Estado de bienestar. Madrid: Akal.
Chambost, Isabelle (2013) “De las finanzas al trabajo. Tras los pasos de los mecanismos de financiarización”, nº 3, La Nouvelle Revue du Travail, https://journals.openedition.org/nrt/1012
Comisión Europea (2017), Propuesta de Reglamento de Parlamento Europeo y del Consejo sobre un producto paneuropeo de pensiones individuales (PEPP), SWD (2017) 243-244 final, Bruxelas, 29/6.
De la Fuente, Mikel (2014) “Pensiones dignas. Análisis crítico del Libro Blanco sobre Pensiones adecuadas, seguras y sostenibles y propuestas para un sistema vasco de pensiones”, en AA.VV. Estado europeo de bienestar: retos para Euskadi en el siglo XXI. Eurobask-Parlamento Vasco, pp. 55-73.
European Commission y Social Protection Commitee (2018), Current and Future Income Adecuacy in Old Age in the EU, Vol. 1, Bruxelas, Comisión Europea.
Fernández, Pablo; Aguirremalloa, Javier e Linares, Pablo (2013) “Rentabilidad de los fondos de pensiones en España, 2002-2012 (Pension Funds in Spain, 2002-2012)”, Social Science Research Network-WorkingPapers Series, http://papers.ssrn.com/sol3/papers.cfm?abstract_id=2214903.
Harribey, Jean-Marie (2002) “Le discours libéral sur les retraites entre sophismes et apories”, http://harribey.montesquieu.u-bordeux.fr.
Inverco (2018) Las instituciones de inversión colectiva y los fondos de pensiones. Informe 2017 y perspectivas 2018.
Mesa Martín, Antonio y otros (2003) “Régimen financiero de los fondos de pensiones”, en AA.VV. (José Luis Monereo Pérez y otros, Dirs.), Comentario al Texto Refundido de la Ley de Regulación de los Planes y Fondos de Pensiones. Granada: Comares, pp. 437-451.
Oxfam (2017) “Cómo los principales bancos europeos se benefician de los paraísos fiscales”, dispoñíbel en https://vientosur.info/spip.php?article12410
Oxfam-Intermon (2017) El dinero que no ves https://www.oxfamintermon.org/es/documentos/31/10/17/dinero-que-no-ves (un resumo dispoñíbel en https://vientosur.info/spip.php?article13168).
Pérez Dávila, Xabier (2018) “Sobre el producto paneuropeo de pensiones individuales (PEPP). Comentarios a la propuesta de la CE”, administracion.reskyt.com
Piketty, Thomas (2015) El capital en el siglo XXI, México: Fondo de Cultura Económica.
Reynaud, Emmanuel (1995) “Financiamiento de las jubilaciones: reparto y capitalización en la Unión Europea”, RISS, Vol. 48, 3-4, pp. 49-68.
__________________________________________________________________________________
[Artigo tirado do sitio web Viento Sur, do 29 de marzo de 2019]
