A crise que vén
O mundo enteiro está agora baixo a influencia do capital: xa non hai novos territorios cuxa apertura aumentaría significativamente a taxa media de beneficio. Uunha nova vaga longa e expansiva atinxiría novas tecnoloxías que polas súas características requiren de altos niveis de investimento, capaces de xerar aumentos da produtividade e creadoras de empregos e mercados a grande escala
A crise é certa pero non se sabe cando se desatará. Unha das cuestións esenciais que xurdirán en caso dun colapso financeiro é a de se os Estados estarán en posición de limitar as consecuencias.
Os procesos acumulativos cun crecemento máis lento marcan o movemento da economía global tanto nos países da OCDE (América do Norte e Europa)(1) como en China, mentres que Brasil continúa en crise e Arxentina está en recesión, etc. Só algúns países en recuperación (como A India) están crecendo polo momento, sen moitos problemas (separadamente das desigualdades e os danos ambientais). A sobreproducción é evidente na industria do ferro e o aceiro e o crecemento do mercado automotriz mundial será case nulo en 2019.
Aínda que as taxas de beneficio non mostran unha tendencia visíbel a caer en picado, non parecen regresar ao seu nivel de 2007. Así e todo, os salarios estanse estancando (agás as categorías máis altas e en sectores concretos) nas economías desenvolvidas, incluídas aquelas que teñen baixas taxas de desemprego como Alemaña e Estados Unidos -neste último país hai un problema de apreciación do desemprego real: separadamente do tempo parcial de quen querería traballar máis, moitas persoas adultas deixaron de buscar traballo e, con iso, saíron das estatísticas, o que se reflicte nunha caída da taxa de participación no mercado laboral. Os beneficios realizados polas empresas utilizáronse amplamente para operacións de fusión, recompra de accións e distribucións de dividendos ou se manteñen en investimentos líquidos, mentres que o investimento privado segue sendo limitado. O investimento público está limitada polas políticas de austeridade.
O capitalismo está máis financeirizado que nunca. Os activos financeiros continúan crecendo despois do shock de 2007-2009. A capitalización bursátil mundial (valor ao prezo de mercado de valores de todas as accións en circulación das empresas que cotizan en bolsa) alcanzou un nivel récord en 2017. Diminuíu un 15% en 2018, o que reflicte tanto o desacougo dos analistas polo nivel dos prezos desconectados do desempeño real das empresas, así como polas incertezas derivadas do clima internacional. Nestes momentos, cómpre sinalar que as maiores capitalizacións de mercado son as GAFA [acrónimo das catro empresas tecnolóxicas Google, Amazon, Facebook e Apple] e non as empresas industriais. O aumento nos prezos das accións deuse polas políticas do banco central que desde 2009 verteron liquidez gratuíta ou case gratuíta nos bancos. Desde 2015, estes bancos centrais trataron de restrinxir timidamente estas políticas (taxas baixas e flexibilización cuantitativa, é dicir, recompra de valores), pero iso non poderá durar.
En Europa, a persistencia dos baixos tipos practicados polo Banco Central Europeo tivo efectos contraditorios: por unha banda, puideron aumentar os seus empréstitos; por outra banda, e dado que os tipos do Banco Central se reflicten no conxunto dos tipos, as marxes de xuros obtidas polos bancos sobre os empréstitos reducíronse, o que pesa sobre a súa rendibilidade (polo tanto, nunha caída nos prezos das accións dos bancos). En principio, esta situación non pon en perigo a saúde dos bancos(2), agás en casos especiais. Pola contra, esa rendibilidade veríase por afectada por unha desaceleración da actividade que traería consigo un aumento na morosidade dos empréstitos.
Por outra banda, o endebedamento dos gobernos e nomeadamente das sociedades non financeiras (as empresas) comezou a aumentar de novo. As obrigacións globais emitidas polas sociedades non financeiras alcanzaron un récord próximo aos 13 billóns de dólares USA a finais de 2018, que, segundo a OCDE, representa o dobre do seu importe pendente en termos reais antes da crise financeira de 2008. Segundo a OCDE, tamén existe unha deterioración na calidade dos bonos (títulos de débeda) emitidos polas empresas, o que podería conducir, en caso dunha recesión económica, a un aumento no número dos reembolsos impagados. O certo é que a solvencia dos prestatarios é variábel: unha desaceleración económica pronunciada ou un endurecemento brutal das condicións financeiras poderían afectar a capacidade das compañías endebedadas para garantir o servizo da súa débeda. Este é un punto importante de fraxilidade da situación. Segundo o Banco de Pagamentos Internacionais, desde 2008 está tendo lugar unha proliferación de compañías zombis que sobreviven só mediante o endebedamento e aproveitándose das baixas taxas de xuros: a proporción de empresas zombi sería do 6% de media nos 14 principais países desenvolvidos.
Finalmente, o que se denomina a banca na sombra, é dicir, a finanza non suxeita á regulación bancaria (o que non significa que sexan necesariamente operacións ilegais) desenvolveuse fortemente, especialmente en China. A finais de 2017, representaba o 14% dos activos financeiros globais. Aínda por riba, hai un retorno, con novas formas, dos activos estruturados que desencadearon a crise financeira de 2007-2008, é dicir, de instrumentos que agrupan títulos que teñen como contrapartida operacións de calidades variábeis e, polo tanto, cun alto risco potencial para quen as merca (debido aos seus altos rendementos).
O mundo enteiro está agora baixo a influencia do capital: xa non hai novos territorios cuxa apertura aumentaría significativamente a taxa media de beneficio (o que non significa que algunhas industrias non vaian continuar buscando salarios o máis baixos posíbel, como os fabricantes de téxtiles que deslocalizan a Etiopía). Hoxe en día, unha nova vaga longa e expansiva atinxiría novas tecnoloxías que polas súas características requiren de altos niveis de investimento, capaces de xerar aumentos da produtividade e creadoras de empregos e mercados a grande escala. Non é probábel que os vehículos eléctricos e autónomos leven a tal proceso malia todos os trastornos que causarán no sector automotriz (produtores e fabricantes de equipos) e, máis aló, con gañadores -os grupos mineiros (polos minerais utilizados para as baterías) e os produtores de electricidade- e perdedores (os petroleiros)(3).
Fronte a esta situación, varios analistas tenden a sinalar que se se producise unha nova crise financeira, os Estados terían menos recursos que en 2009 para facer fronte: as débedas públicas xa son elevadas (o que prohibiría profundar os déficits orzamentarios) e os tipos do banco central non poderían seguir caendo, excepto marxinalmente(4). Discútese esta hipótese de impotencia dos Estados (desenvolvida por varios economistas, incluído Nouriel Roubini, quen anuncia a próxima crise para 2020)(6): se unha crise puxese en grave perigo a estabilidade económica, pódese pensar ao contrario que os Estados e os bancos centrais non dubidarían en se liberaren desas restricións, mesmo contrariando os máis liberais e impoñendo a algúns operadores financeiros solucións completamente heterodoxas e momentaneamente desagradábeis. Ademais, tanto o Banco Central Europeo como a Reserva Federal de EUA están en alerta e listos para regresar a tipos de xuros máis baixos e recompras de valores. En canto a China, desde principios de ano anunciou varias medidas para apoiar a economía.
Pero xorde outra pregunta: existe aínda un piloto a nivel mundial para impulsar accións coordinadas? O economista estadounidense Charles Kindleberger proporcionou fai unhas décadas (6) unha interesante análise de por que a crise de 1929 foi tan longa e profunda: para el, iso debeuse ás dúbidas dos Estados Unidos para tomar a iniciativa na economía mundial cando, despois da Primeira Guerra Mundial, Gran Bretaña xa non podía asumir ese papel. Para Kindleberger, a economía mundial capitalista necesita un estabilizador, un Estado pivote. A raíz de Kindleberger, outros economistas definiron as características que debería ter ese Estado: capacidade de crear estándares internacionais e facelos cumprir, vontade de facelo, un predominio nos campos económicos, tecnolóxicos e militares.
Estados Unidos desempeñou un papel semellante desde a Segunda Guerra Mundial (e aproveitouno). Sen dúbida, hoxe está en retroceso relativo, aínda que conserva o primeiro lugar. Trump está facendo todos os esforzos para defender o Estado e os intereses do capitalismo estadounidense, tanto económicos como políticos e militares. Multiplica as iniciativas unilaterais e non dubida en provocar divisións entre aliados e socios de Estados Unidos, como o demostra as súas repetidas declaracións a favor dun Brexit duro. Sobre todo, Estados Unidos enfróntase a China, potencia en auxe: o seu obxectivo é limitar o déficit comercial de Estados Unidos, frear a transferencia de tecnoloxía estadounidense a China, poñer fin ás subvencións ás empresas estatais así como un acordo sobre divisas e seguir demostrando o seu poderío militar na área de Asia-Pacífico. E neste contexto, Estados Unidos relativiza completamente o papel das institucións internacionais, incluídas aquelas onde só están representados os grandes Estados (G7 e G20). Os estadounidenses conservan o poder de definir certas regras mediante, entre outras cousas, o papel do dólar, que lles permitiu impoñer unha ruptura das relacións con Irán, mesmo a empresas estatais que pensaban que o acordo nuclear non foi violado. Doutra banda, non logra responder ao proxecto chinés dunha nova Ruta da Seda e non é seguro que teñan éxito na súa ofensiva para bloquear a expansión de Huawei en todo o mundo.
Polo tanto, non é seguro que, en caso de novas turbulencias financeiras, Estados Unidos teña a posibilidade e a vontade de reunir os outros Estados capitalistas baixo o seu liderado, mesmo aínda que non obstaculicen as tentativas de cooperación para tapar as fendas... Iso podería ser (como foi o caso en 1929, e sen querer asimilar as dúas situacións) un factor importante de profundamento da crise.
_____________________________________________________________________________
Notas:
(1) Desde xuño de 2009, Estados Unidos experimentou 10 anos de crecemento ininterrompido, durante os cales o PIB creceu un 22%. Sen dúbida, é un dos períodos de expansión máis longos na historia dos Estados Unidos, pero durante a década anterior de crecemento consecutivo, o PIB dos Estados Unidos aumentou nun 45%.
(2) Así e todo, nos últimos anos desencadeáronse operacións de rescate de grandes bancos privados, particularmente en Europa (Austria, España, Portugal, Italia...).
(3) Goldman Sachs cualifica o litio como "gasolina nova". Para 2025, a demanda mundial de litio podería alcanzar entre 150.000 e 180.000 toneladas, é dicir, un crecemento medio do 18% anual.
(4) Ademais, a concentración do sistema bancario aumentou desde 2008 tanto nos Estados Unidos como en Europa. Desenvolvéronse xigantes da banca. Salvar estes bancos implicaría mobilizar recursos considerábeis.
(5) Escribe deste xeito: “Finalmente, unha vez que apareza a tormenta, as ferramentas políticas que probabelmente poidan remediala serán moi escasas. A marxe de relanzamento orzamentario xa está reducido por unha masiva débeda pública. A posibilidade de novas políticas monetarias non convencionais estará limitada polos balances hipertrofiados e pola falta de capacidade para reducir os tipos directores. Ademais, os rescates no sector financeiro serán intolerábeis para os países marcados polo rexurdimento dos movementos populistas e liderados por gobernos case insolventes”.
https://www.les-crises.fr/les-ingredients-dune-recession-et-crise-financiere-dici-2020-par-nouriel-roubini-brunello-rosa/
(6) La crisis económica 1929-1939, Ed. Capitán Swing, 2009 (primeira edición estadounidense 1973).
_____________________________________________________________________________
[Artigo tirado do sitio web Viento Sur, do 17 de xuño de 2019]