A renovación do ideal socialista
Amplas camadas da poboación están cada vez máis indignadas por un sistema capitalista que non ofrece perspectivas e como consecuencia ven o socialismo como unha alternativa totalmente lexítima. Este novo escenario non ocorre só en Estados Unidos. Noutros países do mundo hai forzas obxectivas con características similares, especialmente no Sur Global, que soporta un estancamento permanente, a financeirización da economía e unha brutal destrución ecolóxica
Nun mundo acurralado polo capitalismo de catástrofe calquera análise seria que se propoña a renovación do socialismo debe comezar con comprender a necesidade dunha “destrución creativa” das bases materiais do capital en toda a existencia social(1).
O capitalismo actualmente existente -de carácter catastrófico- maniféstase materialmente na converxencia de tres factores: crise ecolóxica planetaria, crise epidemiolóxica global e crise económica permanente(2).
A todas estas crises hai que sumar os seguintes elementos: extensión mundial de explotación imperialista (mediante a cadea global de produtos básicos); desaparición do estado democrático liberal coa imposición de políticas neoliberais e o xurdimento do neofascismo; e unha nova era de inestabilidade hexemónica, que chega acompañada do perigo dunha guerra interminábel(3).
Crise climática
O consenso científico mundial denomina a crise climática como “unha situación sen retorno”, isto significa que se as emisións de carbono -produto da queima de combustíbeis fósiles- non chegan a cero nas próximas décadas, a existencia da civilización industrial estará seriamente ameazada e, en última instancia, tamén a supervivencia dos seres humanos(4).
Porén, a crise existencial da nosa especie non se limita ao cambio climático, tamén se estende unha fenda ecolóxica global dos seguintes fenómenos planetarios: acidificación dos océanos; extinción de especies (e a conseguinte perda de diversidade xenética); destrución de ecosistemas forestais; diminución da auga doce; interrupción dos ciclos de nitróxeno e fósforo; rápida propagación de axentes tóxicos (incluídos os radio-nucleidos); e proliferación incontrolada de organismos modificados xeneticamente(5).
A ruptura destas fronteiras ecolóxicas está intrinsecamente ligada a un sistema económico baseado na acumulación do capital, que pola súa propia dinámica non recoñece barreiras insalvábeis para un crecemento ilimitado e exponencial. Xa que logo, non hai saída da actual destrución das condicións sociais e naturais da existencia que non requiran un saír radical do capitalismo.
O primordial para a nosa época é a creación do que István Mészáros chamou un novo sistema de reprodución social metabólica(6). Esta proposta fálanos da necesidade de construír un novo modelo de socialismo para o século XXI, pensado de tal xeito que desafíe criticamente a teoría e a práctica as experiencias socialistas do pasado século XX.
Polarización da loita de clases
Nos Estados Unidos, do mesmo xeito que noutros países, sectores do capital financeiro monopolista lograron recrutar elementos da clase media baixa (principalmente branca) utilizando unha ideoloxía nacionalista, racista e misóxina. O resultado foi unha política neofascista, que reúne nun só construto ideolóxico unha longa historia de racismo estrutural (legado da escravitude), diversas forma de colonialismo e o militarismo propio do imperialismo.
Sobre estas prácticas políticas reaccionarias edificouse o ascenso ao goberno de Donald Trump, un magnate multimillonario transformado no líder dunha dereita radical que ten como obxectivo a imposición dun novo réxime capitalista autoritario.
Aínda que hoxe estea coidadosamente agochada, por unha campaña electoral, a alianza dos neofascistas cos neoliberais é un proceso político doadamente comprobáble(7). Tanto é así, que se chegase a triunfar nas eleccións Joe Biden, a alianza neoliberal-neofascista manterase sen grandes cambios. A razón é simple: esta asociación é o esteo sobre o cal se ergue o poder estatal do capital monopolista-financeiro en Estados Unidos(8).
Simultaneamente á constitución desta nova formación política reaccionaria no “corazón do imperio” estase desenvolvendo un importante movemento polo socialismo, asentado na clase obreira, a mocidade e os intelectuais disidentes.
Coa desaparición da hexemonía estadounidense dentro da economía mundial -acelerada pola globalización da produción- minouse o poder da antiga aristocracia obreira de base imperial. Este proceso orixinou o rexurdimento dos ideais do socialismo entre parte importante da clase traballadora(9).
A Gran Desigualdade, un concepto acuñado por Michael D. Yates, expresa con clareza a situación que están a vivir os sectores populares estadounidenses, o sentimento de incerteza e de ausencia de futuro -que afecta especialmente á mocidade-, de feito provocou un aumento dramático de «mortes por desesperación», segundo os datos oficiais(10).
En resumo, amplas camadas da poboación están cada vez máis indignadas por un sistema capitalista que non ofrece perspectivas e como consecuencia ven o socialismo como unha alternativa totalmente lexítima(11).
Este novo escenario non ocorre só en Estados Unidos. Noutros países do mundo hai forzas obxectivas con características similares, especialmente no Sur Global, que soporta un estancamento permanente, a financeirización da economía e unha brutal destrución ecolóxica.
É moi posíbel que as forzas que loitan polo socialismo sigan a medrar como efecto da crise estrutural do capital e a polarización da loita de clases. Entón, penso que hai polo menos dúas preguntas que debemos tentar responder: Que tipo de socialismo queremos? En que se debe diferenciar o socialismo do século XXI do socialismo do século XX?
Socialismo nos Estados Unidos?
Gran parte do que se coñece como socialismo nos Estados Unidos -e noutros países de occidente- é a variante socialdemócrata que invariabelmente se sumou ás políticas liberais de “esquerda” para manter unha economía subordinada á orde existente. Nun van intento os socialdemócratas pretenderon durante décadas facer que o capitalismo funcione “mellor” a través de mecanismos de regulación. Agora novamente seguen esta antiga fórmula, e fano xusto cando os liberais deixan atrás parte dos seus postulados e apontoan a súa alianza co neofascismo contemporáneo(12).
No actual contexto histórico as coalicións social-liberais están destinadas a fracasar. De entrada, os partidos que practiquen estas políticas inevitabelmente traizoarán as esperanzas dos pobos que os levaron ao poder coa “democracia electoral”.
Mentres esta rutina se repite, o mundo está asistindo ao crecemento dun socialismo xenuíno, articulado basicamente na loita non electoral e nas grandes manifestacións de masas que van máis aló dos parámetros do sistema.
Os levantamentos populares en Estados Unidos -practicamente descoñecidos desde a Guerra Civil- expresan cabalmente o malestar xeral da sociedade. Coa participación da clase traballadora, da mocidade branca e no medio da pandemia (e dunha depresión económica asociada) as demostracións de protesta xa cruzaron a liña “da cor”(13).
Mais aínda que o movemento polo socialismo se instalou no «corazón bárbaro» do sistema -como resultado de forzas obxectivas-, o proxecto socialista carece aínda dunha base subxectiva axeitada(14).
Un atranco importante na formulación dos obxectivos estratéxicos do socialismo ten que ver co abandono dos ideais socialistas/comunistas de pensadores como Karl Marx.
Para comprender este problema, é necesario irmos alén dos recentes intentos da esquerda de abordar o significado do comunismo sobre unha base filosófica; unha cuestión que levou a tratamentos abstractos da idea comunista na última década por Alain Badiou e outros (por exemplo en “A hipótese comunista” e “O horizonte comunista”)(15).
Máis ben, é necesario un punto de partida histórico máis concreto, que recupere a teoría das “dúas fases do desenvolvemento socialista / comunista” que expón Marx na “Crítica do programa de Gotha” e Lenin en “O Estado e a Revolución”.
Un artigo de Paul M. Sweezy xa suscitou esta necesidade teórica en “O comunismo como ideal”, un traballo publicado outubro de 1963(16).
O comunismo de Marx como ideal socialista
Na “Crítica do Programa de Gotha” -escrita en oposición ao economicismo da socialdemocracia alemá de Ferdinand Lasalle- Marx distinguiu dúas “fases” históricas na loita por crear unha sociedade de produtores asociados (comunismo).
A primeira fase definida como «a ditadura revolucionaria do proletariado» tiña en conta os ensinanzas da traumática experiencia da Comuna de París e daba forma a unha democracia obreira, que aínda, segundo Marx, “ten os defectos propios da sociedade de clases capitalista”.
Nesta fase inicial, expón o filósofo alemán, débese producir unha ruptura coa propiedade privada capitalista e unha transformación da estrutura política do estado capitalista(17). Como medida provisoria da transición ao socialismo, nesta etapa, a produción e a distribución toman inevitabelmente a forma de “cada un segundo o seu traballo”. Este imperativo económico fará perdurar durante un tempo as condicións de desigualdade do capitalismo.
Pola contra, na fase posterior, o principio que debe rexer pasa “de cada un segundo a súa capacidade, a cada un segundo a súa necesidade” eliminando, entre outras cousas, o sistema salarial tal como o coñecemos(18).
Do mesmo xeito, mentres que a fase inicial do socialismo/ comunismo require a formación dunha nova estrutura estatal, na fase superior o obxectivo será a extinción do estado, como aparello que está por riba e en relación antagónica coa sociedade.
No comunismo o Estado deberá ser subsituído por unha forma de organización política que Engels chamou “Comunidade”, porque esta forma política de goberno debe estar asociada directamente cun modelo de produción de base comunitaria(19).
Para Marx na fase superior -xunto co control democrático e colectivo da propiedade- as células constitutivas da sociedade deben estar organizadas sobre unha base comunal e o conxunto da produción debe estar en mans de produtores asociados libremente.
No comunismo, afirma, o traballo converteuse non só nun «medio de vida» e a actividade produtiva estará destinada a crear bens que sexan “valores de uso e non só valores de cambio”. Será unha sociedade na que “o libre desenvolvemento de cada un será a condición para o libre desenvolvemento de todos”(20).
A abolición da sociedade capitalista e a creación dunha sociedade de produtores asociados deberá conducir á fin da explotación de clases, a eliminación das divisións entre traballo intelectual e manual e entre a cidade e o campo. E deberá superar definitivamente a familia patriarcal que provoca a escravitude da muller(21).
Cando Marx escribe sobre as condicións materiais da nova sociedade está pensando nun novo metabolismo social da humanidade e da terra: “A liberdade, nesta esfera, consiste en que o home socializado, os produtores asociados, gobernen o metabolismo humano coa natureza de xeito racional actuando co menor gasto de enerxía posíbel(22)”.
En “O Estado e a Revolución”, Lenin -reafirmando os argumentos de Marx- describe a primeira e segunda fase do comunismo como “unha distinción científica entre dúas fases do mesmo proceso. O que Marx habitualmente chama socialismo é a primeira fase da sociedade comunista”(23).
Malia que Lenin compartía a análise de Marx, o ulterior marxismo oficial volveuse ríxido e creou dúas etapas completamente separadas, situando a chamada etapa comunista tan apartada da etapa socialista que está fase se converteu nunha afastada utopía.
Partindo dunha concepción ríxida e do principio de repartición -segundo o traballo de cada un-, Iosif Stalin levou a cabo unha guerra ideolóxica contra a idea da igualdade substantiva, definíndoa como un «absurdo reaccionario, pequenoburgués, digno dunha seita primitiva de ascetas, pero non dunha sociedade socialista organizada”. Esta mesma postura ía persistir, dunha forma ou outra, até a desaparición da Unión Soviética con Mikhail Gorbachov(24).
Precisamente analizando o proceso de transición socialista /comunista en “O imperativo socialista”, Michael Lebowitz argumentou:
“En lugar dunha loita continua para ir máis aló do que Marx chamou os ‘defectos herdados da sociedade capitalista’, a interpretación estándar do marxismo oficial (desde finais da década de 1930 até finais da década de 1980) introduciu unha división da sociedade poscapitalista en dúas ‘etapas’ distintas, determinadas economicamente polo nivel de desenvolvemento das forzas produtivas.
Os cambios fundamentais nas relacións sociais destacados por Marx como a esencia mesma do camiño socialista foron abandonados por un proceso de adaptación aos defectos herdados da sociedade capitalista. Esquecendo que Marx reclamara un proxecto destinado a construír unha comunidade de produtores asociados desde o principio, como parte dun proceso continuo -aínda que necesariamente desigual- da construción socialista”(25).
O abandono do ideal socialista asociado coa fase superior do comunismo divulgado por Marx envolveuse nun complexo asunto sostido polas cambiantes condicións histórico do momento. E, finalmente -unha vez que o novo sistema deixou de ser revolucionario- a transición empantanouse. O resultado foi a formación dunha nova clase social (nomenklatura) que abandonou a idea do socialismo provocando a desaparición das sociedades de tipo soviético.
Segundo Paul Sweezy, “a propiedade estatal e a planificación non son suficientes para definir un socialismo vi´bel e inmune ao retroceso, un socialismo que sexa capaz de avanzar á segunda etapa, cara ao comunismo necesitaba algo máis: unha loita continua por crear unha sociedade de iguais”(26).
Para Marx, o movemento cara a unha sociedade de produtores asociados era a esencia mesma do camiño socialista cara á «sociedade comunista»(27). Pero, desde que o socialismo se estableceu en termos máis restritivos a sociedade posrevolucionaria perdeu a conexión vital coa loita dual pola liberdade e a necesidade, e xa que logo desconectouse dos obxectivos a longo prazo do socialismo, co seu verdadeiro significado e a súa coherencia.
É evidente que debemos tomar como base esta experiencia para construír o socialismo no novo século. Isto significa atender con precisión aqueles aspectos do ideal socialista / comunista (cunha teoría e unha práctica suficientemente radical) como para abordar as necesidades urxentes do presente, sen perder de vista as necesidades do futuro.
Se algo nos aprendeu a crise ecolóxica planetaria é que se require un novo metabolismo social coa terra, unha sociedade de igualdade subtantiva e ecoloxicamente sustentábel (28). (Algúns dos logros da ecoloxía cubana van precisamente nese camiño segundo Mauricio Betancourt).
Georg Lukács chamou á loita pola sustentabilidade ecolóxica e a igualdade subtantiva unha “necesaria dobre transformación”; das relacións sociais entre nós e das relacións humanas coa natureza(29).
Calquera proxecto emancipatorio debe pasar necesariamente por varias fases revolucionarias, que non se poden predicir de antemán. Porén, para ter éxito, unha revolución debe buscar facerse irreversíbel mediante a promoción dun sistema orgánico dirixido a satisfacer as necesidades humanas sen deixar lado loita pola igualdade substantiva e asegurando unha efectiva regulación do metabolismo humano coa natureza(30).
A liberdade como necesidade
Do mesmo xeito que pensaba Hegel, Federico Engels sostén no Anti-Dühring que a verdadeira liberdade está fundada no recoñecemento da necesidade. O cambio revolucionario é o punto en que a liberdade e a necesidade se encontran na praxe concreta.
Aínda que existe algo así como unha necesidade cega, unha vez que se coñecen as forzas obxectivas que moven a sociedade, a necesidade deixa de ser cega e ofrece o camiños para a acción revolucionaria e a liberdade humana. A necesidade e a liberdade sostéñense mutuamente nos períodos de cambio social(31).
Para ilustrar este principio materialista dialéctico, Lenin escribiu: “Non coñecemos a necesidade da natureza que produce por exemplo os fenómenos meteorolóxicos. Pero aínda que non coñecemos esa necesidade, sabemos que existe. O que si sabemos con certeza é que a relación humana co clima e a natureza cambiou historicamente de acordo coas relacións produtivas que gobernan as nosas accións”(32).
Hoxe en día, o coñecemento da crise climática antropoxénica e dos fenómenos meteorolóxicos está sacando os seres humanos do reino da necesidade cega e esixe que a poboación mundial participe conscientemente nunha loita pola liberdade e a supervivencia humana, é dicir, contra un capitalismo que se tornou destrutivo e catastrófico.
Respecto diso -e no contexto dunha grave ruptura metabólica imposta a Irlanda polo colonialismo británico no século XIX- Marx escribiu: “a crise ecolóxica preséntase ao pobo de Irlanda como unha cuestión de ruína ou revolución”(33).
Nesta era do Antropoceno, a fenda ecolóxica resultante da expansión da economía capitalista está destruíndo o proceso natural dos ciclos bioxeoquímicos en todo o mundo. O coñecemento deste proceso obxectivo urxénos a cambiar radicalmente a reprodución metabólica social da humanidade e do planeta.
Visto nestes termos, a concepción de Marx dunha “comunidade de produtores asociados” non é unha concepción utópica ou un ideal abstracto, senón é unha posición esencial para a defensa da humanidade do presente e do futuro. Unha sociedade deste tipo -comunista- é unha necesidade ineludíbel para que a humanidade manteña unha relación sustentábel co planeta-terra(34).
Un suxeito que pode ser revolucionario
Mais onde está o axente do cambio revolucionario para logralo? A resposta é esta: Penso que estamos asistindo ao xurdimento das precondicións materiais do que poderiamos chamar un proletariado ambiental global.
Pouco despois dos chamados disturbios Plug Plot (e no apoxeo do Cartismo radical) Friedrich Engels retratou as condicións do traballo en fábricas, a deterioración ambiental, o estado da vivenda, do fornecemento de auga, a falta de alimentación e de nutrición infantil. En “A situación da clase traballadora en Inglaterra”(1845) o compañeiro de Marx describiu a contorna epidemiolóxica propia do capitalismo da época. Engels denomimouno “asasinato social” porque o sistema fabril trouxo consigo enfermidades contaxiosas que provocaron unha gran mortalidade entre a clase proletaria(35).
Baixo a influencia directa de Engels (e tamén polos seus propios estudos epidemiolóxicos) mentres escribía O Capital, Marx utilizou o termo fenda metabólica para explicar a degradación do solo e as “epidemias periódicas” inducidas polo desenvolvemento da economía capitalista(36).
As análises de Marx e Engels demostraron que a loita de clases e os procesos revolucionarios son tamén consecuencia das deterioradas condicións ambientais en que sobrevive a poboación traballadora (isto aconteceu na revolución rusa e chinesa e acontece nos actuais levantamentos no Sur Global).
Hoxe, a persistencia da epidemia da COVID 19 fainos pensar que é probábel que se produzan novas situacións revolucionarias. A combinación das crises económicas e ecolóxicas poden crear escenarios favorábeis para a transformación social, a condición de que os movementos sociais traballen para facer posíbel un cambio radical.
Neste sentido, visto desde un punto de vista global, a cuestión do proletariado ambiental supersponse e é parte das rebelións do campesiñado ecolóxico e dos combates dos pobos orixinarios(37). No actual período de loita ecolóxico-epidemiolóxica, o que chamamos proletariado ambiental pode chegar a ser unha forza importante.
A terríbel realidade imposta polo imperialismo na era do Antropoceno probabelmente fará que a acción ecolóxica revolucionaria teña un lugar destacado no Sur Global(38).
De feito, “a tríade (Estados Unidos, Europa e Xapón) hai decenios que está usufrutuando da biocapacidade do planeta nun rango superior en catro veces á media do resto dos países do mundo” (Samir Amin en “Modern Imperialism, Monopoly Finance Capital, and Marx?s Law of Value”).
Dito doutro xeito , o nivel insosíbel e de consumo do Norte global só é viábel porque unha boa parte da biocapacidade do Sur está sendo transferida mediante beneficios aos centros capitalistas da tríade.
O desenlace da permanente e irracional expansión capitalista pode chegar a ter un resultado catastrófico: a extinción de parte dos pobos do Sur como resultado da pobreza e de epidemias recorrentes. Con todo e mostrando a verdadeira cara dos poderosos, no centro do capitalismo mundial desenvólvese unha hipócrita xustificación, é unha ideoloxía eco-fascista que pretende dar lexitimidade a unha “solución final” á “superpoboación”(39).
Abonda con ollar a nosa realidade . Os feitos están á vista: a actual expansión do capitalismo está destruíndo o planeta e a humanidade.
Un novo sistema de reprodución metabólica social
Pouco despois da Revolución Francesa, Immanuel Kant expuxo o punto de vista liberal: “a igualdade dos homes como suxeitos coexiste coa desigualdade nas posesións materiais... Por isto a igualdade dos homes pode convivir sen dificultades coa desigualdade de dereitos específicos”(41).
Para os liberais a igualdade é un dereito simplemente formal, “existe só no papel”, apostilou Engels. Non só no que respecta “ao contrato de traballo entre capitalista e traballador senón tamén no contrato matrimonial”(42). Para Marx a sociedade capitalista estableceu o «dereito á desigualdade, que é o único dereito efectivo para os proletarios»(43).
Para Mészáros, a loita por unha unha democracia e un igualdade substantiva é a loita por unha sociedade de iguais(40). Este enfoque non só enfronta o capital no seu “corazón bárbaro”, senón que tamén se opón a calquera intento inútil de se deter a metade de camiño na transición ao socialismo/comunismo.
A igualdade subtantiva é un aspecto incuestionábel da noción do comunismo de Marx, Esta concepción require un cambio nas células constitutivas da sociedade: a nova organización social que non pode estar fundada polo capital e reforzada por un estado xerárquico, ao contrario debe sustentarse na organización de produtores asociados libres e nun estado comunal.
Un proceso revolucionario de construción socialista -entendido como un novo sistema de reprodución social- non pode ter éxito sen un “principio orientador” como parte dunha estratexia a longo prazo. A planificación socialista e unha xenuína democracia só serán unha verdade tanxíbel coa constitución dun poder real na base mesma da sociedade. Só así as revolucións se volven irreversíbeis.
Ao recoñecer explicitamente a necesidade dun socialismo para o século XXI a Revolución venezolana e Hugo Chávez deu un importante paso e converteuse inmediatamente nunha ameaza á orde imperante.
Para Chávez o socialismo do século XXI (44) supoñía unha loita continua pola igualdade substantiva e era necesario abolir todas as desigualdades e opresións (de cor, de xénero, etc.) da sociedade capitalista.
Paul Sweezy subliñou algúns aspectos que deben caracterizar a nova formación social dos iguais.
“Xurdirán necesariamente novas formas de traballo nunha nova sociedade que use a produtividade humana de xeito máis racional. Moitas categorías serán eliminadas por completo (a minaría do carbón e o servizo doméstico, por exemplo) e, na medida do posíbel, todos os traballos deben volverse interesantes e creativos.
A redución do enorme desperdicio e destrución inherente á produción e ao consumo capitalista deberían abrir un espazo para o emprego do tempo dispoñíbel en forma máis creativa.
Nunha sociedade de iguais, na que todos están na mesma relación cos medios de produción e teñan a mesma obriga de traballar e servir ao benestar común, todas as «necesidades» que fan énfase na superioridade duns poucos (e implican a submisión dos demais) simplemente desaparecerán e serán substituídos polas necesidades de seres humanos liberados, que viven xuntos no respecto mutuo e a cooperación...
A sociedade e os seres humanos que a compoñen constitúen un todo dialéctico: ningún pode cambiar sen cambiar ao outro. E o comunismo como ideal comprende unha nova sociedade e un novo ser humano”(45).
Máis que un ideal, o comunismo é un principio organizador no que a igualdade e a democracia substantiva son o máis importante no socialismo / comunismo.
Distopía capitalista
Malia as novelas distópicas, é imposíbel imaxinar o nivel de catástrofe ambiental que enfrontarán os pobos do mundo se non se detén a destrución do metabolismo social e da terra por parte do capitalismo.
Segundo a Academia Nacional de Ciencias dos EUA, “as tendencias existentes proxectan que uns 3.500 millóns de persoas vivirán no medio dunha calor insoportábel en condicións só comparábeis ás do deserto do Sahara para o ano 2070” (46).
Estas proxeccións quedaron pequenas e non logran captar o enorme nivel de destrución que caerá sobre a maioría da humanidade baixo as prácticas sociais propios do capitalismo. A única resposta será deixar esa “casa en chamas” e comezar a construír outra, desde agora(47).
No noso século o movemento socialista non só é esencial para crear un futuro mellor, tamén é unha actividade imprescindíbel para unha defensa activa da poboación mundial que está enfrontada á cuestión da supervivencia.
Internacional de Traballadores e Pobos
Hoxe, un número incalculábel de xente está involucrada no combate contra o xigante capitalista no ámbito local e nacional. Porén, unha vez máis, estas loitas dependen dunha coordinación a nivel global. Xa que logo, para avanzar é necesario crear unha nova organización internacional dos traballadores e dos pobos(48).
A Internacional para o século XXI non pode consistir simplemente nun grupo de intelectuais comprometidos en debates como as do Foro Social Mundial ou na promoción de tímidas reformas normativas como o fai a Internacional Socialdemócrata ou a reientemente creada Internacional Progresista.
Máis ben, debe constituírse unha organización dos traballadores e dos pobos -fundada desde o principio nunha forte alianza Sur-Sur- para situar a loita contra o imperialismo no centro da rebelión contra o capitalismo, tal como a consideraron figuras como Chávez e Samir Amin.
En 2011, xusto antes da súa enfermidade e falecemento, Hugo Chávez preparaba o lanzamento do que chamou Nova Internacional (non unha Quinta Internacional.) O seu propósito era estender a Alianza Bolivariana a nivel mundial(49).
Entrementres Samir Amin, desde o Foro Mundial de Alternativas contemplara a organización dunha Quinta Internacional, mais en xullo de 2018 (só un mes antes da súa morte) transformou este proxecto no chamamento a crear unha Internacional dos Traballadores e os Pobos. Ao facer isto Amin recoñecía explicitamente que unha Internacional puramente obreira resulta hoxe insuficiente para enfrontar o imperialismo(50).
A Internacional pensada por Samir Amin deberá construír unha alianza dos pobos do mundo que inclúa non só os “representantes do proletariado industrial” senón (e de xeito moi amplo) o precariado, os asalariados dos servizos, os campesiños e todos os sectores sociais oprimidos polo capitalismo moderno. Ademais, deberá ser unha organización (non só un movemento) fundado no respecto á diversidade, garantindo a independencia real de partidos, sindicatos e organizacións populares.
A creación dunha Nova Internacional, por suposto, non pode emerxer no medio do baleiro, senón que se debe articular dentro e como produto de organizacións de base, en conxunción cos movementos anticapitalistas e antipatriarcais.
En opinión de Samir Amin, os elementos cruciais para a loita antiimperialista son os movementos de base, os países e partidos que se propoñan a desvinculación co sistema capitalista global e a alianza entre países vítimas da explotación neocolonial. Hoxe estas forzas deben unirse ao crecente movemento ecolóxico global. A loita universal contra o capitalismo e o imperialismo, insistiu, debe caracterizarse pola audacia para romper as coordenadas nos puntos débiles do sistema.
Para Amin o mundo seguirá gobernado por un sistema caótico que destruirá o planeta se non somos capaces de construír un proxecto de transformación revolucionaria da sociedade(51).
Vivimos, hoxe, unha época de coincidencia da loita pola liberdade e a necesidade(52). A elección que temos ante nós é inevitábel: ruína ou revolución.
_______________________________________________________________________________
Notas:
(1) Karl Marx, Capital, vol. 1 (Londres: Penguin, 1976), 799. O capitalismo de catástrofe neste sentido é distinto do capitalismo de desastre de Naomi Klein . Naomi Klein, The Shock Doctrine: The Rise of Disaster Capitalism (Nova York: Henry Holt, 2007). A noción de Klein céntrase en como o neoliberalismo como proxecto político-económico do capital buscou explotar sistematicamente desastres de todo tipo, moitos deles producidos polo propio capital, para impor como solución unha “doutrina de choque”, deseñada para incrementar aínda máis o poder do capital. A noción de capitalismo de catástrofe empregada aquí refírese máis ben ao crecemento acumulativo do potencial de catástrofe como unha característica inherente dun modo de produción que sitúa a acumulación de capital antes que todos os demais fins sociais (e ecolóxicos), co resultado de que a tendencia á catástrofe se universaliza. Véxase John Bellamy Foster, «Capitalism and the Accumulation of Catastrophe«, Monthly Review 63, nº. 7 (decembro de 2011): 1-17.
(2) Para descricións concretas destas catástrofes inminentes converxentes, consulte John Bellamy Foster e Robert W. McChesney, The Endless Crisis (New York: Monthly Review Press, 2012); John Bellamy Foster and Brett Clark, The Robbery of Nature (New York: Monthly Review Press, 2020): 238–87; John Bellamy Foster and Intan Suwandi, “COVID-19 and Catastrophe Capitalism,” Monthly Review 72, no. 2 (June 2020): 1–20; and Mike Davis, The Monster Enters (New York: OR, 2020).
(3) Samir Amin, Empire of Chaos (Nova York: Monthly Review Press, 1992).
(4) Véxase Ian Angus, , Facing the Anthropocene (Nova York: Monthly Review Press, 2016), 25: James Hansen, Storms of My Grandchildren (Nova York: Bloomsbury, 2009). Mesmo esforzarse por lograr cero emisións netas para 2050, aínda que se incorporou aos Acordos de París, non é dabondo e baséase en suposicións pouco realistas sobre tecnoloxías que hoxe non existen a grande escala e que quizais nunca sexan factíbeis. A realidade é que o presuposto de carbono determinado polas posíbeis emisións restantes (aínda que ten un 67 por cento de posibilidades de manter a temperatura media global por baixo de 1,5° C) esgotarase en condicións normais en apenas oito anos. Véxase Greta Thunberg, Speech at the World Economy Forum, Davos, 21 de xaneiro de 2020.
(5) Johan Rockström et al. “A Safe Operating Space for Humanity,” Nature 461, no. 24 (2009): 472–75; William Steffen et al., “Planetary Boundaries,” Science 347, no. 6223 (2015): 745–46; Michael Friedman, “GMOs: Capitalism’s Distortion of Biological Processes,” Monthly Review 66, no. 10 (March 2015): 19–34.
(6) István Mészáros, Beyond Capital (Nova York: Monthly Review Press, 1995), 39?71.
(7) Karl Marx, Capital, vol. 3 (Londres: Penguin, 1981), 362.
(8) Véxase John Bellamy Foster, Trump in the White House (Nova York: Monthly Review Press, 2017).
(9) Foi Engels quen argumentou por primeira vez nun artigo de 1885 para Commonweal editado por William Morris (unha análise que logo se incorporou ao prefacio da edición en inglés de 1892 de The Condition of the Working Class in England ) que o desenvolvemento dunha política socialista do movemento obreiro foi posíbel en Gran Bretaña por primeira vez a mediados da década de 1880 polo declive da aristocracia do traballo (formada principalmente por homes adultos e excluíndo mulleres, nenos e grupos de inmigrantes) provocada pola decadencia da hegemonía imperial británica. Karl Marx e Frederick Engels, Collected Works, vol. 26 (Nova York: International Publishers, 1975), 295-301. A famosa análise de Lenin sobre a aristocracia obreira baseouse neste tratamento de Engels. Véxase tamén Martin Nicolaus, “The Theory of the Labor Aristocracy,” Monthly Review 21, no. 11 (April 1970): 91–101; Eric Hobsbawm, “Lenin and the ‘Aristocracy of Labor,’” Monthly Review 21, no. 11 (April 1970): 47–56.
(10) Anne Case e Angus Deaton, Deaths of Despair and the Future of Capitalism (Princeton: Princeton University Press, 2020).
(11) Michael D. Yates, “The Great Inequality,” Monthly Review 63, no. 10 (March 2012): 1–18.
(12) No seu The Socialist Manifesto, Bhaskar Sunkara ofrece unha imaxe de Marx, divorciada da Crítica do Programa de Gotha , segundo a cal Marx e Engels albiscaron un futuro no Manifesto Comunista e noutros lugares nos que “un estado democrático radicalmente transformado posuía anteriormente propiedade privada e usábaa racionalmente baixo a dirección e o beneficio da xente”. Máis que un intento dunha descrición precisa dos puntos de vista de Marx, tal análise está destinada simplemente a fortaelcer a súa propia versión da «socialdemocracia de loita de clases». Bhaskar Sunkara, The Socialist Manifesto (Nova York: Basic, 2019), 48, 216-17.
(13) Consulte “Notes from the Editors,” Monthly Review 72, no. 3 (July–August 2020).
(14) Curtis White, The Barbaric Heart (Sausalito: PoliPoint, 2009).
(15) Alain Badiou, “The Communist Hypothesis,” New Left Review 49 (2008): 29–42; Alain Badiou, “The Idea of Communism,” in The Idea of Communism, ed. Costas Douzinas and Slavoj Žižek (London: Verso, 2010): 1–14; Alain Badiou, The Communist Hypothesis (London: Verso, 2015); Jodi Dean, The Communist Horizon (London: Verso, 2018).
(16) Paul M. Sweezy, “Communism as an Ideal,” Monthly Review 15, no. 6 (October 1963): 329–40.
(17) Karl Marx, Critique of the Gotha Program (Nova York: International Publishers, 1938), 9-10, 18. Marx utilizou aquí a terminoloxía «a primeira fase da sociedade comunista» e «a fase superior da sociedade comunista». Esta edición da Crítica do programa de Gotha inclúe correspondencia e notas sobre o tema de Marx, Engels e Lenin, e pasaxes de O Estado e a Revolución de Lenin. Sobre a Comuna de París, véxase Writings on the Paris Commune, ed. Hal Draper (New York: Monthly Review Press, 1971); Badiou, The Communist Hypothesis, 127–71.
(18) Marx, Critique of the Gotha Programme, 6–10, 14; Karl Marx, “Value, Price, and Profit,” in Wage Labor and Capital/Value, Price and Profit (New York: International Publishers, 1935), 62.
(19) Marx, Critique of the Gotha Programme, 10, 17 (Marx), 31 (Engels), 47–56 (Lenin); Marx and Engels, Collected Works, vol. 25, 247, 267–68. Para coñecer o significado duradeiro do concepto da extinción do estado, véxase Mészáros, Beyond Capital, 460–95; Henri Lefebvre, The Explosion (New York: Monthly Review Press, 1969), 127–28.
(20) Marx, Crítica Critique of the Gotha Programme, 10; Sweezy, “Communism as an Ideal,” 337–38.
(21) Karl Marx e Frederick Engels, The Communist Manifesto (Nova York: Monthly Review Press, 1964), 34?35, 41.
(22) Marx, Capital, vol. 3, 959.
(23) I. Lenin, Selected Works: One-Volume Edition (New York: International Publishers, 1976), 334.
(24) Isaac Deutscher, Stalin: A Political Biography (Oxford: Oxford University Press, 1967), 338; Sweezy, in Paul M. Sweezy and Charles Bettelheim, On the Transition to Socialism (New York: Monthly Review Press, 1971), 127.
(25) Michael Lebowitz, The Socialist Imperative (New York: Monthly Review Press, 2015). 71; Karl Marx, Grundrisse (London: Penguin, 1973), 171–72. See also Peter Hudis, Marx’s Concept of the Alternative to Capitalism (Boston: Brill, 2012), 190.
(26) Sweezy, en Sweezy e Bettelheim, On the Transition to Socialism, 131.
(27) Marx e Engels, Obras completas, vol. 5, 52.
(28) Mauricio Betancourt, “The Effect of Cuban Agroecology in Mitigating the Metabolic Rift: A Quantitative Approach to Latin American Food Production,” Global Environmental Change 63 (2020): 1–9. (29) Georg Lukács, The Ontology of Social Being, vol. 2, Marx’s Basic Ontological Principles (London: Merlin, 1978), 6.
(30) Sobre a cuestión dunha revolución irreversíbel, ver Mészáros, Beyond Capital, 758–68; István Mészáros, The Challenge and Burden of Historical Time (New York: Monthly Review Press, 2020), 251–53; John Bellamy Foster, “Chávez and the Communal State,” Monthly Review 66, no. 11 (April 2015): 9, 11, 16.
(31) Marx e Engels, Collected Works, vol. 25, 105, 460–62. G. W. F. Hegel, Hegel’s Logic (Oxford: Oxford University Press, 1975), 207–20; John Bellamy Foster, The Return of Nature (New York: Monthly Review Press, 2020), 16, 20.
(32) I. Lenin, Materialism and Empirico-Criticism (Moscow: Progress Publishers, 1964), 174.
(33) Karl Marx e Frederick Engels, Ireland and the Irish Question (Moscow: Progress Publishers, 1971), 142; Foster and Clark, The Robbery of Nature, 76–77.
(34) Tamás Krausz, Reconstructing Lenin (New York: Monthly Review Press, 2015), 184.
(35) Frederick Engels, The Condition of the Working Class in England, in Marx and Engels, Collected Works, vol. 4, 394. See the analysis of Engels’s work in Foster, The Return of Nature, 177–97; Howard Waitzkin, The Second Sickness (New York: Free Press, 1983), 70; Ted Allan and Sydney Gordon, The Scalpel, the Sword: The Story of Doctor Norman Bethune (New York: Monthly Review Press, 1952), 250.
(36) Marx, Capital , vol. 1, 348-49. Sobre a análise epidemiolóxica de Marx, véxase Foster, The Return of Nature, 197-204.
(37) Sobre a concepción do proletariado ambiental e o Sur Global, véxase John Bellamy Foster, Brett Clark, and Richard York, The Ecological Rift (New York: Monthly Review Press, 2010), 439–41.
(38) John Bellamy Foster, Hannah Holleman e Brett Clark, “Imperialism in the Anthropocene,” Monthly Review 71, no. 3 (July–August 2019): 70–88.
(39) Samir Amin, Modern Imperialism, Monopoly Finance Capital, and Marx’s Law of Value (New York: Monthly Review Press, 2018), 100–101.
(40) István Mészáros entrevistado por Leonardo Cazes, , “The Critique of the State: A Twenty-First-Century Perspective,” Monthly Review 67, no. 4 (September 2015): 32–37; Mészáros, Beyond Capital, 187–224. O concepto de igualdade substantiva en oposición á igualdade formal, por suposto, é paralelo á famosa distinción de Max Weber entre racionalidade substantiva e formal. Véxase Max Weber, Economy and Society, vol. 1 (Berkeley: University of California Press, 1978), 85–86.
(41) Immanuel Kant, The Philosophy of Kant: Moral and Political Writings (New York: Random House, 1949), 417–18; Mészáros, Beyond Capital, 193.
(42) Frederick Engels, The Origin of the Family, Private Property, and the State (Moscow: Progress Publishers, 1977), 72–73.
(43) Marx, Crítica do programa de Gotha, 9.
(44) Véxase Lebowitz, The Socialist Imperative, 111-33.
(45) Sweezy, “O comunismo como ideal”, 338-39.
(46) Chi Xu et al., “Future of the Human Climate Niche,” Proceedings of the National Academy of Sciences 177, no. 21 (2020): 11350–55; Ian Angus, “5 Billion People May Face ‘Unlivable’ Heat in 50 Years,” Climate & Capitalism, May 9, 2020.
(47) Michael Lebowitz, Build It Now (New York: Monthly Review Press, 2006). Sobre como a visión de Marx do comunismo como ideal socialista era esencialmente un modelo de desenvolvemento humano sostenible, véxase Paul Burkett, “Marx’s Vision of Sustainable Human Development,” Monthly Review 57, no. 5 (October 2005): 34–62. Sobre a escala do cambio inicialmente, ver Andreas Malm, “Socialism or Barbecue, War Communism or Geoengineering: Some Thoughts on Choices in a Time of Emergency,” in The Politics of Ecosocialism, ed. Kajsa Borgnäs et al(London: Routledge, 2015): 180–94. Para obter unha noción completa da creación dunha civilización ecolóxica, consulte Fred Magdoff e Chris Williams, Creating an Ecological Society (New York: Monthly Review Press, 2017).
(48) Sobre a Primeira Internacional, véxase Karl Marx, On the First International, ed. Saul Padover (New York: McGraw Hill, 1973); George C. Comninel, Marcelo Musto, and Victor Wallis, eds., The International After 150 Years(New York: Routledge, 2015).
(49) Estes comentarios sobre os plans de Chávez baséanse en conversas con Mészáros, despois dunha xuntanza en 2011 co goberno en Caracas, á que ambos asistimos. Véxase tamén István Mészáros, The Necessity of Social Control (New York: Monthly Review Press, 2015), 199–217.
(50) Samir Amin, “Audacious Movements Have to Start,” Frontline, May 25, 2018; Samir Amin, “It is Imperative to Reconstruct the Internationale of Workers and Peoples,” International Development Economics Associates, July 3, 2018.
(51) Samir Amin e Firoze Manji, “Toward the Formation of a Transnational Alliance of Working and Oppressed Peoples,” Monthly Review 71, no. 3 (July–August 2019): 120–26.
(52) Véxase Vijay Prashad, The Darker Nations: A People’s History of the Third World (New York: New Press, 2008); Samir Amin, The Long Revolution of the Global South (New York: Monthly Review Press, 2019).
_______________________________________________________________________________________
[Artigo tirado do sitio web Observatorio de la Crisis, do 13 de setembro de 2020]