Clase obreira mundial: crecemento, cambio e rebelión
Segundo a Organización Internacional do Traballo (OIT), a forza de traballo mundial creceu un 25% entre 2000 e 2019. O número de persoas empregadas a cambio dun salario aumentou de 2.600 millóns a 3.300 millóns durante estas dúas primeiras décadas do século XXI, tamén un 25%
A clase obreira do século XXI é unha clase en formación, como era de esperar nun mundo en que o capitalismo só se volveu universal recentemente. Ao mesmo tempo, o propio Marx lembrounos hai moito, ao falar do desenvolvemento das clases en Inglaterra, onde se “desenvolveron da forma máis clásica”, que “nin sequera alí, malia todo, esta articulación de clases emerxe de forma pura”1/. A clase traballadora, por suposto, é moito máis ampla que as persoas que están empregadas nun momento dado. Guiarse só polas estatísticas da forza de traballo evade importantes aspectos da vida obreira en sentido amplo, incluída a súa reprodución. No entanto, quen entra e sae do emprego constitúe o núcleo da clase obreira, outrora considerado un dominio dos homes, pero hoxe composto tamén, case a partes iguais, por mulleres. Ademais, tanto o espazo dispoñíbel como as limitacións da investigación obríganme a centrar este artigo nos sectores ocupados ou semiocupados desta clase global. Con estas reservas en mente, examinaremos primeiro o crecemento da forza de traballo obreira mundial no século XXI.
As forzas motrices contemporáneas que subxacen a esta dinámica foron a globalización desigual do capitalismo en xeral e o ascenso simultáneo de empresas multinacionais trasa segunda guerra mundial; a caída da taxa de beneficio que comezou a finais da década de 1960 fixo que o capital saíse das súas antigas fronteiras, provocando crises recorrentes, así como a apertura ao capitalismo das antigas economías comunistas burocráticas e, máis recentemente, a profundación das cadeas de valor globais (CVG). Estas últimas estiveron desenvolvéndose durante certo tempo, pero nas dúas últimas décadas determinaron o crecemento e o cambio económico en moitas economías en desenvolvemento ao incorporar o traballo de reprodución doméstico antes non remunerado, a pequena produción de mercadorías e as cadeas de fornecemento domésticas preexistentes na esfera das cadeas de produción de valor do capital multinacional. Isto dislocou algúns sectores e postos de traballo nas economías desenvolvidas, pero sobre deu lugar a unha expansión a novas zonas. Así, por exemplo, malia que o peso dos países desenvolvidos na produción mundial diminuíu, os EUA e a UE producen hoxe máis valor engadido que 20 ou 30 anos antes.
Crecemento da forza de traballo mundial
Segundo a Organización Internacional do Traballo (OIT), a forza de traballo mundial creceu un 25% entre 2000 e 2019. O número de persoas empregadas a cambio dun salario aumentou de 2.600 millóns a 3.300 millóns durante estas dúas primeiras décadas do século XXI, tamén un 25%. Destas persoas empregadas, en termos da OIT, o 53% son persoas que perciben un salario ou un soldo, cando en 1996 constituían o 43%; o 34% considéranse traballadoras por conta propia, subindo do 31% en 1996; o 11% son familiares colaboradoras, menos da metade do 23% que representaban en 1996; e un 2%, empregadores, que aquel ano sumaban un 3,4%2/.
Evidentemente, non todos os non empregadores destas estatísticas da OIT forman parte da clase obreira. Moitos son profesionais ou executivos asalariados de diversos tipos, outros son propietarios de pequenos negocios, vendedores ambulantes, etc. É probábel que arredor de dous terzos, ou pouco máis de 2.000 millóns, das persoas que a OIT cualifica de empregadas constitúen a clase traballadora. Porén, estas persoas empregadas de clase obreira non son unicamente as que perciben un soldo ou un salario. Moitas das persoas consideradas traballadoras por conta propia ou autoempregadas, así como as familiares colaboradoras, están incluídas de feito na relación de emprego entre capital e traballo a través das cadeas de valor ou de fornecemento nacionais e globais expandidas e profundadas que caracterizaron o crecemento capitalista durante algún tempo. O traballo por conta propia ou autónomo é normalmente un truco que utilizan os empregadores para aforraren impostos, prestacións e responsabilidades sobre estas persoas. As mulleres teñen moitas máis probabilidades que os homes de ser empregadas informalmente.
Agora ben, esta informalidade é unha definición xurídica de traballadoras situadas fóra da maioría das formas de regulación oficial do emprego. Con esta definición, a maioría da clase traballadora en tempos de Marx sería informal. Como di Ursula Huws con respecto a varias formas de traballo reprodutivo non remunerado ou de prestación de servizos individuais non produtivos (de plusvalía), “a historia do capitalismo pode contemplarse sinopticamente como a historia da transformación dinámica desta clase de traballos noutras, co efecto xeral (como predixo Marx) de trasladar unha proporción cada vez maior de traballo humano á categoría produtiva, onde queda sometido á disciplina dos capitalistas, para os que produce valor”3/.
Así, o Banco Mundial sinala que as persoas que traballan na casa, que son desproporcionadamente mulleres, constitúen unha parte considerábel do extremo inferior das cadeas de valor (de fornecemento) empresariais mundiais. Ademais, os estudos sobre o impacto destas cadeas de fornecemento mostran que un número enorme de traballadoras do sector informal, clasificadas nas categorías de empregadas por conta propia ou familiares colaboradoras en Asia meridional, África e en todo o mundo en desenvolvemento, incorpóranse comunmente nas CVG4/.
Estas cadeas de fornecemento dominadas polas empresas non só conectan as economías en desenvolvemento coas empresas multinacionais, senón que tamén reconfiguran a economía local e a forza de traballo para adaptalas ás necesidades empresariais. Aínda que a maioría da clase traballadora dun país non estea conectada directamente a unha cadea de valor empresarial, o grao de informalidade, os niveis salariais, os ritmos de traballo e as proporcións de xénero fíxanas na maioría dos casos a dinámica e a velocidade das cadeas de fornecemento xusto a tempo das multinacionais. Como sinalan Bhattacharya e Kesar, o crecemento da fabricación capitalista na India fixo que aumente o sector informal porque é máis barato recorrer a quen antes eran pequenos produtores de mercadorías e tratar con traballadoras domésticas, sendo as mulleres as que fornecen traballo (escasamente) remunerado e traballo reprodutivo non remunerado que reduce o custo de cada traballadora. Lonxe de ser precapitalista, este emprego informal é un produto do capitalismo universalizado5/.
As CVG expandíronse de arredor do 45% do comercio mundial a mediados da década de 1990 a case o 55% en 2008, antes de descender lixeiramente até arredor do 50%6/. Como consecuencia diso, os sectores que creceron máis rapidamente foron os asociados á infraestrutura e o funcionamento destas CVG. Segundo cálculos da OIT, o emprego no transporte e as comunicacións creceu nas dúas primeiras décadas do século XXI un 83% -na construción un 118%- a un ritmo maior que calquera outro sector importante. Desde o punto de vista do emprego directo, estes sectores empregan sobre todo a traballadores masculinos. No entanto, un resultado importante da expansión das CVG foi o aumento da proporción de mulleres, do 40% da forza de traballo empregada en 2000 a case a metade (49%) en 2019, mentres que na fabricación que depende destas cadeas de valor, a porcentaxe de mulleres aumentou do 41% ao 44% en 20197/.
Ademais, cada vez máis traballadoras e traballadores tamén quedaron atrapados no nó das relacións de produción sociais do capital, como di Huws, a través da mercantilización crecente dos servizos públicos e do traballo de reprodución social antes non remunerado, é dicir, a través da organización capitalista de servizos anteriormente prestados polo Estado mediante un traballo asalariado, ou no fogar ou na comunidade sen remuneración. Unha parte desproporcionada destes sectores está composta por mulleres, que constitúen dous terzos da forza de traballo na educación, a sanidade e os servizos sociais a nivel mundial8/. Un indicio desta tendencia é o rápido aumento dos servizos de mercado, que pasaron do 20% do emprego na definición da OIT en 1991 ao 31% en 2018. Outro é o descenso a menos do 10% do capital público e dos activos públicos en proporción á riqueza nacional na maioría dos principais países industriais9/.
Ao examinar a recomposición da clase traballadora nos países desenvolvidos adóitase sinalar o incremento dos servizos e o declive da produción de bens, supoñendo que isto equivale a unha contracción da clase traballadora. De feito, a divisoria entrambos os sectores é froito, en gran medida, do descoñecemento de como a clase obreira mundial crea valor no capitalismo contemporáneo. A produción de servizos tamén está dominada cada vez máis por empresas xigantescas e implicada nas CVG, e a súa participación no comercio de valor engadido aumentou do 31% en 1980 ao 43% en 2009.
É importante ter presente que a produción de bens é esencial para a prestación de servizos e viceversa. Non hai servizos que se presten sen cousas e non hai bens que se produzan sen o insumo de servizos. Suponse que o traballo investido en ambas as actividades xera plusvalía. O valor de uso da mercadoría que produce é secundario. Mentres que o emprego no sector de servizos mundial creceu un 61% nas dúas primeiras décadas do século XXI, a forza de traballo industrial internacional aumentou un 40%10/. Esta relativa diferenza de crecemento débese en parte ao aumento continuo da produtividade na fabricación global a un ritmo superior ao da economía mundial no seu conxunto, máis que a unha diminución da produción industrial.
En efecto, mesmo neste período de menor crecemento, o valor engadido mundial da fabricación, lonxe de desaparecer, creceu un 123% en dólares correntes, ou arredor da metade en termos reais, de 2000 a 2019. En xeral, contrariamente á noción dun mundo postindustrial, a forza de traballo fabril creceu de 393 millóns en 2000 a 460 millóns en 2019, mentres que a forza de traballo industrial (fabricación, construción e minaría) creceu de 536 millóns a 755 millóns no mesmo período. Esta cifra non inclúe os traballadores e traballadoras do transporte, as comunicacións e os servizos urbanos, que tamén son esenciais para a produción de bens e que empregaban a outros 226 millóns de persoas en 2019, cando dúas décadas antes eran 116 millóns. En conxunto, este núcleo industrial representaba en 2019 o 41% da forza de traballo non agraria mundial11/. Noutras palabras, as e os industrial workers of the world, tomando prestada unha expresión, seguen sendo un núcleo masivo de produción de valor e da poboación traballadora. Con todo, a súa distribución xeográfica mudou.
Dispersión xeográfica e desigualdade
O crecemento da produción mundial, e con ela a forza de traballo obreira, non se reparte de forma igual por todo o globo. Mentres que os países desenvolvidos aínda producen a meirande parte do valor engadido industrial (VAI), os países en desenvolvemento incrementaron a súa parte do 18% en 1990 a arredor do 40% en 2019, mentres que o dos países industrializados caeu do 79% ao 55% no devandito período. A parte da UE descendeu do 33% do VAI mundial en 1990 ao 22% en 2018, mentres que a de Asia aumentou do 24% ao 37% neste período. China por si soa subiu de arredor do 5% do VAI mundial en 2000 ao 20% en 2018. No período máis recente, gran parte do aumento da parte de Asia no VAI produciuse en catro países: China, India, A Indonesia e a República de Corea. O emprego seguiu os mesmos pasos, de xeito que a parte dos países industrializados no emprego industrial descendeu do 30% en 1991 ao 18% en 201812/. No século XXI, o crecemento do traballo informal e do de produción de bens, así como o crecente papel das mulleres en ambos, déronse sobre todo no mundo en desenvolvemento.
Ao mesmo tempo, a dislocación económica, política e derivada da guerra e a desposesión xeraron unha crecente poboación migrante internacional. O número de persoas que viven fóra do seu país de nacemento aumentou de 173.588.441 en 2000 a 271.642.105 en 2019, un incremento do 57%. A maioría delas están en idade de traballar, e o 48%, case a metade, son mulleres. A Organización Internacional para as Migracións (OIM) clasificou en 2017 a uns 111 millóns como traballadores migrantes, que en 2018 enviaron remesas de diñeiro aos seus respectivos países de orixe por importe de 689.000 millóns de dólares13/.
Polo menos 500 millóns de persoas reciben estas remesas, que contribúen significativamente á reprodución social da clase traballadora mundial e deste xeito á redución dos custos do traballo para o capital internacional. Como sinalaron Ferguson e McNally, obviar o papel do traballo migrante é “non ver os procesos internacionais de desposesión e acumulación primitiva, que entre outras cousas xeran reservas globais de forza de traballo cuxos movementos transfronteirizos están no corazón da produción e reprodución do capital e traballo no mundo”. Así, 111 millóns máis de traballadores entran e saen dos estáticos números de emprego da OIT e dos procesos de formación da clase, particularmente en centros de produción importantes como os EUA, Europa e Oriente Medio14/.
O capital en xeral xogou moi ben as súas cartas cos cambios xeográficos, os avances tecnolóxicos, a reorganización da produción e mesmo as crises do sistema no seu conxunto. Globalmente, na maioría de economías desenvolvidas e nas economías en desenvolvemento, tanto se os salarios reais subiron coma se baixaron, a parte das rendas do traballo no PIB minguou desde mediados da década de 1970, con altos e baixos, até 2019. Xa que logo, a das rendas do capital aumentou. Froito disto, a parte do 10% máis rico na renda nacional de todas as economías importantes aumentou, mentres que a do 50% máis pobre diminuíu15/.
A pobreza segue a ser un trazo central do traballo nos países en desenvolvemento, malia as afirmacións de que diminuíu, en gran medida a resultas da manipulación da definición de pobreza. Mesmo en Europa, outrora o pináculo do estado de benestar, segundo o teórico socialdemócrata Wolfgang Streeck, “seguidamente analizarase a traxectoria da política social europea a longo prazo a medida que mudou dun previsto estado federal socialdemócrata a un programa de axustes competitivos aos mercados mundiais”16/. En poucas palabras, a clase obreira perdeu a partida en todas as partes.
Gran parte desta maior desigualdade débese ao devalar relativo dos sindicatos e o conseguinte estancamento dos salarios nas economías desenvolvidas, ao aumento continuo da produtividade industrial en todo o mundo e á crecente incorporación dos sectores formais e informais de baixos salarios aos sistemas de produción mundiais. Estas tendencias contribuíron ao aumento xeneralizado das taxas de explotación. Como sinala o economista político Anwar Shaikh, “o nivel global de desigualdade de rendas baséase á fin de contas na relación entre ganancias e salarios, ou sexa, no reparto da plusvalía”17/. Esta relación inclinouse a favor do capital con métodos avanzados de supervisión, medición, cuantificación e estandarización do traballo, que finalmente afectan á clase traballadora en todas as partes.
Tecnoloxía e control do traballo
Para centos de miles de traballadoras e traballadores de todo o mundo, o traballo segue sendo ante todo un esforzo físico esgotador, aparentemente eliminado do réxime de automatización de alta tecnoloxía e de xestión dixital, que non fixo máis que intensificar o traballo. Non importa como nin onde están traballando, o ritmo e o esforzo veñen ditados por esta medición dixital e as instrucións de traballo ao longo das amplas cadeas de fornecemento xusto a tempo que agora percorren o mundo enteiro.
O que máis cambiou na natureza do traballo nas dúas últimas décadas é o grao, penetración e aplicación de tecnoloxías dixitais que controlan, cuantifican, estandarizan, modulan, trazan e instrúen o traballo de individuos e grupos18/. Estas baséanse, aínda que transcenden, os esforzos do taylorismo e da produción axustada para cuantificar, fragmentar, estandarizar e deste xeito controlar o traballo individual e colectivo, independentemente do produto ou servizo que produce. A dixitalización de gran parte da tecnoloxía relacionada co traballo pode medirse e secuenciarse até os nanosegundos, fronte aos minutos e segundos de Taylor, proporcionando unha precisión da que carece a simple eliminación do desperdicio da produción axustada por medio da xestión polo estrés. Tamén significa que todos os aspectos do traballo quedan cuantificados. A simplificación a través da cuantificación permite a velocidade, e a velocidade require cuantificación. O estrés pódese medir, pero non así a emoción, os efectos da formación profesional ou as habilidades tácitas de toda persoa.
Todo isto se aplica a servizos xa convertidos no século XX de prestacións domésticas e traballos realizados por profesionais locais ou pequenas empresas en servizos prestados por grandes empresas, antes reorganizados con criterios axustados e agora dirixidos dixitalmente, desde centros de chamadas até hoteis, pasando polo mantemento de edificios. As medicións dixitalizadas de hoxe aplícanse así mesmo a traballos profesionais como a sanidade e a educación. Recompílanse datos do persoal e utilízanse en contra súa nestes ámbitos, como nunha fábrica ou un almacén. Así, o labor dun ou unha ensinante mídese polo nivel do alumnado (que é supostamente o seu produto) á luz de probas estandarizadas baseadas nun coñecemento estándar, de xeito que o persoal docente se ve forzado a ensinar para superar a proba.
Pódese facer un seguimento das enfermeiras dun hospital mediante GPS e o seu traballo vén ditado por sistemas algorítmicos de Apoio ás Decisións Clínicas, que recomendan tratamentos estándar. En ambos os casos, o persoal pode ser substituído por persoas menos cualificadas e de menor custo que levan a cabo tarefas estandarizadas. Posto que estas son na súa maioría mulleres que desempeñan un labor emocional, o contido emocional do posto de traballo concíbese como un agasallo non recoñecido ao capital: o aspecto non remunerado do traballo de reprodución social, realizado no lugar de traballo en vez do fogar19/.
Amazon é o exemplo máis citado de persoal dirixido dixitalmente, e con razón. Un recente estudo dun centro loxístico de Amazon en California describe o contexto en que traballa o persoal: “Para coreografar o ballet brutal que se desata tan axiña como un cliente preme para enviar pedido para entregar ao día seguinte en Amazon Prime, a empresa fai uso do seu poderío algorítmico e técnico dentro da súa rede masiva de tecnoloxía dixital e de comunicación, as súas instalacións de almacenaxe e a súa maquinaria, á vez que flexiona numericamente a súa man de obra arriba e abaixo de forma sincronizada coa demanda flutuante da súa clientela”. En centros idénticos en todo o mundo, o traballo propiamente dito está dirixido por escáneres e ordenadores de man ou de pulseira que seguen, cronometran e guían o persoal ao produto en cuestión. O persoal ten 30 minutos por quenda de tempo sen tarefa, é dicir, tempo no que non están en movemento. Ademais, vense empurrados por robots Kiva, que tamén localizan e recollen produtos20/. Este é o prototipo do traballo en todas as partes, a menos que a resistencia da clase traballadora o impida.
De cando en cando menciónase outra dimensión da tecnoloxía actual nos lugares de traballo: como ocorre coa propia forza de traballo global, a do almacén de Amazon é multirracial e multinacional. Como subliñou a revolta internacional de Black Lives Matter en 2020, a raza e o racismo, aínda que están especialmente atrincheirados nos EUA, teñen arraigo en todo o mundo desde os tempos da escravitude e do colonialismo. O racismo baixo o capitalismo non só é un medio para dividir a clase traballadora, senón tamén de impoñer a condición de clase obreira aos grupos raciais ou étnicos cuxas oportunidades na vida están limitadas por barreiras raciais ou étnicas. É unha forza na formación da clase. Por iso é polo que a poboación afroamericana é desproporcionadamente de clase obreira e pobre. Mentres que o capitalismo pode herdar o racismo da época da escravitude e a conquista colonial, repartiu o traballo e a forza de traballo sobre bases raciais, étnicas, de xénero e nacionais desiguais durante xeracións21/. Do mesmo xeito que as prácticas de xestión en xeral, a tecnoloxía que clasifica o persoal segundo ocupación, rango, cualificación, actitude, etc., leva a marca desta herdanza.
A intelixencia artificial (IA) e os algoritmos prográmanos seres humanos que se criaron neste contexto histórico, que máis habitualmente que menos manteñen moitos dos seus supostos ancestrais, en xeral inconscientemente, mentres que o mesmo tempo utilizan datos necesariamente baseados no pasado. Como dixo un analista, “o pasado é un lugar moi racista. E só temos datos do pasado para formar a intelixencia artificial”22/. O argumento dun matemático en referencia aos resultados raciais dos programas de IA utilizados pola policía para predicir as zonas de alta criminalidade aplícase a todos os aspectos da vida: os datos racialmente nesgados “crean un pernicioso bucle de realimentación que reforza os tópicos raciais e, xa que logo, a asignación do persoal e as oportunidades raciais na vida”23/.
Un dos exemplos máis escandalosos é o da tecnoloxía de recoñecemento facial, que utilizan as empresas e os departamentos de policía e que adoita ser incapaz de distinguir entre si a individuos de face escura24/. Non se pode cualificar de accidental que a maioría das traballadoras mal pagas e sobreexplotadas neste almacén de Amazon en California sexan latinas ou negras. O racismo, despois de todo, é unha das armas do capital na loita de clases, agora enxertada na súa tecnoloxía. O mesmo podemos dicir do xénero e do machismo. Por exemplo, os sistemas de Apoio ás Decisións Clínicas que se impoñen ás enfermeiras baséanse en estudos clínicos que “excluíron sistematicamente a mulleres e minorías”25/.
O traballo e o control das rutas do capital
A tecnoloxía, os patróns de emprego e os fluxos de bens, servizos e capitais que caracterizan a produción nacional e configuran o mundo do traballo, apóianse á súa vez nunha infraestrutura material internacional cada vez máis profunda para o transporte dos produtos e do valor por todo o mundo. Estas rutas materiais do capital consisten principalmente en estradas, camiños de ferros, rutas de navegación, portos, tubaxes, aeroportos e almacéns tradicionais. Agora tamén inclúen grandes conglomerados loxísticos de base urbana coas súas instalacións e a súa man de obra, quilómetros de cables de fibra óptica, que só se empregan amplamente desde finais da década de 1990, centros de datos cuxa aplicación é aínda máis recente e almacéns deseñados máis para a trasfega que para o almacenamento e reconvertidos tecnoloxicamente.
Esta infraestrutura na súa maior parte incrustada é froito do traballo de millóns de persoas que a constrúen e manteñen e das cales depende. Se a tecnoloxía impón controis, a dependencia da infraestrutura de traballos continuados proporciona á man de obra o seu propio instrumento de control: a posibilidade de frear ou deter o constante movemento de valor e, xa que logo, o proceso de acumulación.
Marx entendía que o transporte e as comunicacións forman parte da produción de valor26/. Así, as decenas de millóns de traballadores e traballadoras de todo o mundo que traballan nestes depósitos incrustados de capital fixo constante, e nos camións, trens, barcos, avións, centros de transmisións por cable e centros de datos que moven mercadorías, datos e finanzas a través desta infraestrutura, son man de obra produtiva, do mesmo xeito que quen traballa en fábricas ou lugares de prestación de servizos. Fan que funcionen os circuítos do capital e aseguran boa parte da velocidade con que operan estes circuítos. É a través destas rutas de transporte e comunicación por onde se moven estes circuítos do capital coa coñecida fórmula marxiana, D-M-D’, movementos que se repiten secuencial e simultaneamente millóns de veces ao día. A velocidade con que sucede isto determina a ganancia potencial27/. E por suposto, empurrados pola competencia global, a velocidade e o fornecemento xusto a tempo convertéronse en importantes esixencias da produción e a loxística contemporáneas.
Isto é tan certo con respecto a quen traballa no movemento de datos, información e diñeiro como en relación con quen conduce un camión, manexa as máquinas dun buque de colectores, manteñen un oleoduto ou traballan nunha fábrica, é dicir, todas aquelas persoas que combinan forza de traballo viva con traballo morto acumulado para producir valor. Ningunha parte desta infraestrutura, como tampouco os bens de equipo que pasan por ela, funciona sen a man e a mente da persoa que traballa. Até o sistema máis automatizado require un mantemento e unha reparación constantes. Por exemplo, a comezos de 2020, os 39 centros de datos supostamente automatizados ao 100% nos EUA e Irlanda empregaron a 10.000 persoas para que continúen co seu zunido28/.
O que se chama a nube ou ciberespazo é sobre todo un extenso complexo material de cables de fibra óptica, centros de datos, transmisores e ordenadores. Como sinala un artigo do New York Times, “a xente pensa que os datos están na nube, pero non. Están no océano”. De feito, tamén se atopan encima e debaixo de terra firme, do mesmo xeito que baixo o mar, seguindo os trazados fixados orixinalmente a mediados do século XIX para os cables de telégrafo. Os cables de fibra óptica actuais transportan o 95% do tráfico de internet. O conxunto do sistema material conectado e as súas partes son sumamente vulnerábeis e abundan as interrupcións e disrupcións29/.
O sistema desprégao e repárao a xente que traballa en barcos cableiros, nas estacións de transmisión de todo o mundo, as persoas empregadas polas empresas de telecomunicacións nacionais e o número cada vez maior de grandes centros de datos que, como dixo James Bridle, “xeran enormes cantidades de calor residual e requiren as correspondentes cantidades de refrixeración de miles de sistemas de aire acondicionado”30/. Todo isto, á súa vez, necesita traballo humano para funcionar. En todos os puntos deste movemento aparentemente inmaterial de datos e diñeiro hai traballadoras e traballadores de diversas categorías e diferentes cualificacións sen os que nada se movería. Non hai dixitalización sen manipulación humana.
Nun período de niveis relativamente baixos de investimento en bens de equipo dedicáronse innumerábeis miles de millóns na extensión e profundación desta infraestrutura. Fixándose nunha medición un pouco máis ampla, Price Waterhouse Coopers calcula que o investimento privado en infraestrutura sumou 1,7 billóns de dólares de 2010 a 2017, nun sector en que o investimento público adoita ter un peso importante31/. Regularmente, téndense novos cables, escávanse portos e canles, colócanse liñas ferroviarias continentais, constrúense máis aeroportos e amplíanse os existentes32/. Por enormes que sexan estes novos investimentos, apenas representan o custo e a man de obra iniciais. Como sinala Akhil Gupta con respecto aos numerosos novos proxectos de infraestrutura de todo o mundo, “tan axiña como se completou o proxecto e se inaugura oficialmente, comezan os traballos de reparación”33/. Significa que o traballo morto implicado na infraestrutura require a achega constante de traballo vivo durante toda a súa vida operativa.
Unha importante forza impulsora desta expansión da infraestrutura é a iniciativa da Nova Ruta da Seda do presidente chinés Xi Jinping, lanzada en 2013. Ao abeiro dela financiouse, en gran medida a base de empréstitos, unha rede de superautoestradas, liñas ferroviarias (tres de China a Europa), portos e aeroportos que se “estende ao océano Pacífico, ao Índico e ao corazón de África”, así como a Oriente Medio e Europa. Até 2015, China reservara 890.000 millóns de dólares para investilos en 900 proxectos34/. En 2019 “centrouse en enerxía, infraestrutura e transporte, cun investimento potencial total de arredor de 1,4 billóns de dólares, unha escala sen precedentes”, segundo o analista Daniel Yergin35/. Estes plans implican a contratación de enormes números de traballadores nos vastos territorios do centro e sur de Asia, Oriente Medio e África, que realizan estes proxectos e teñen a posibilidade de paralizalos mediante a súa acción colectiva.
Unha época de rebelión: clase ou multitude?
Todo isto ocorreu nun período de turbulencia económica e de crises recorrentes, unha crise climática que xa non se pode negar e agora a pandemia da covid-19. Cada un destes factores contribuíu, dun xeito ou outro, a un incremento drástico do activismo social, do número de folgas e da mobilización masiva en oposición á situación imperante. En case todas as partes, estas folgas, manifestacións masivas e mobilizacións producíronse a raíz de cambios económicos, disrupcións e estados de angustia ás veces ocasionados por guerras. Pero foron de carácter político polo feito de que na súa maior parte se dirixiron contra os gobernos e as políticas neoliberais e a corrupción concomitante, que causaron sufrimento á meirande parte da poboación de todo o globo. A revolta internacional que comezou coa primavera árabe en 2011 e continuou e mesmo se acelerou durante a pandemia de 2020, é demasiado masiva para describila aquí en detalle. No canto diso, tentarei analizar algunhas dos seus principais características e o papel da clase obreira nesta revolta xeral.
De acordo cunha análise da axitación social en 2019 pola empresa de valoración de riscos Versisk Maplecroft, 47 países, ou case unha cuarta parte do total, coñeceron importantes disturbios civís só en 2019. Este reconto mostra como estas protestas abrangueron todas as rexións do mundo, excepto América do Norte36/. Porén, omitiu algunhas accións importantes ocorridas en Norteamérica, incluídas varias folgas xerais, a enorme revolta de Black Lives Matter e as manifestacións masivas e folgas de xullo en Porto Rico37/. A esta axitación social sumáronse, en 2020, novas mobilizacións e manifestacións de masas, que en parte continúan, en Bielorrusia, Tailandia e o afastado leste de Rusia; folgas masivas en Indonesia; así como a revolta de Black Lives Matter nos EUA e boa parte do mundo38/.
Moitas destas movilizaciones iniciáronas estudantes ou activistas de diversas orixes de clase, de maneira que hai que abordar a cuestión do papel desempeñado pola clase obreira e as súas organizacións en toda esta axitación social. David McNally analizou “o retorno da folga de masas” ben polo miúdo. Con respecto ás folgas de masas ocorridas desde a recesión de 2008, escribe en 2020:
Ao longo da década transcorrida desde a Gran Recesión, asistimos a unha serie de enormes folgas xerais (Guadalupe e Martinica, A India, Brasil, África do Sur, Colombia, Chile, Alxeria, Sudán, Corea do Sur, Francia e moitas máis), así como xornadas de folga que contribuíron a derribar a xefes de Estado (Tunisia, Exipto, Porto Rico, Sudán, O Líbano, Alxeria, Iraq)39/.
Ademais, houbo folgas masivas de distinta magnitude en todo o mundo, normalmente relacionadas con cuestións de reprodución social, incluídas as folgas de ensinantes de 2018-2019 nos EUA. Como subliña McNally, a folga de masas tamén foi un arma esgrimida polo movemento feminista, especialmente nas folgas internacionais de mulleres que abrangueron 50 países en 2017 e 2018 en nome do feminismo do 99%. Algunhas das folgas de masas, sinala, producíronse no medio de mobilizacións máis amplas nas rúas e prazas do mundo enteiro, como en Hong Kong, Chile, Tailandia, Ucraína, O Líbano e Iraq40/.
O feito de que a acción da clase obreira estivo no centro da revolta queda reflectido nalgunhas cifras xerais. O Instituto Sindical Europeo calcula que entre 2010 e 2018 houbo 64 folgas xerais na Unión Europea, case a metade delas en Grecia41/. Máis en xeral, a OIT calcula, con respecto a só 56 países, que houbo 44.000 paros obreiros entre 2010 e 2019, principalmente en fábricas. A autora do informe da OIT, con todo, sinala que vista a limitación dos datos, o número de folgas “podería ser moito maior que 44.000”42/. Só en China, o China Labour Bulletin contabilizou unhas 6.694 folgas entre 2015 e 2017 nunha gran variedade de sectores. Lu Chunsen calcula que houbo 3.220 folgas de traballadores industriais en China entre 2011 e maio de 2019, malia a natureza precaria do traballo, a migración interna masiva ás cidades e a prohibición das folgas polo goberno43/. Vemos aquí un claro exemplo da fusión da man de obra migrante informal coa forza de traballo formal e as súas accións subseguintes.
Sabemos que os sindicatos desempeñaron un papel importante en moitas das loitas recentes, mesmo nos casos en que foron líderes de clase media os que se colocaron á fronte das masas. En Bielorrusia, por exemplo, unha entrevista da BBC cun dirixente sindical revelou que el fora un dos principais líderes da rebelión. É máis, participantes informan de que as manifestacións “estaban converténdose nun movemento máis amplo da clase traballadora, coa implicación de mobilizacións nos centros de traballo”44/. Nunha análise polo miúdo da Primavera Árabe, Anand Gopal sinala que mentres a clase obreira sindicada desempeñou un papel chave na maioría das revoltas árabes, nas fases iniciais do levantamento sirio, as masas obreiras fragmentadas alzáronse primeiro nos poboados de chabolas e que “a base do movemento estivo formada por traballadores precarios, semiempregados, que simplemente carecían do poder estrutural suficiente para ameazar a elite siria”45/.
Noutras palabras, boa parte da base de masas de 2011 proveu da clase obreira organizada e de sectores obreiros informais na maioría dos países árabes, e moitas destas persoas, como vimos antes, víronse involucradas nas CVG do capital multinacional, traballando en campos petrolíferos, no mantemento de oleodutos, na canle de Suez ou nos numerosos portos de Oriente Medio e do norte de África. Gopal afirma que a súa mesma precariedade e o seu emprego informal implican que o seu poder era escaso. Agora ben, en moitos países en desenvolvemento, estes sectores obreiros organizáronse nos seus barrios e en sindicatos nacionais, asociacións de traballadores e traballadoras informais ou migrantes e cooperativas, así como en lugares de traballo, para tomar as rúas e prazas como fixo a clase traballadora durante xeracións46/.
A aparencia interclasista de moitas das persoas que protagonizaban as folgas e manifestacións tamén se debe á proletarización de sectores educados, como mestras e enfermeiras, cuxos postos de traballo estaban estandarizados e sometidos a unha xestión empresarial máis estrita, de acordo cos procesos antes descritos, así como a incorporación de moitos e moitas millennials a empregos de clase obreira. Nestes casos, as divisorias de clase aparecen borrosas, pero o destino social da maioría desta xeración e a seguinte é sen dúbida a clase traballadora. Moitas destas persoas participan en folgas de traballadores de plataforma ou repartidores ou outras traballadoras que acaban de descubrirse como esenciais para a reprodución social no contexto da pandemia, que probabelmente acelerará esta transformación social.
O que parece claro é que tanto se foron os e as estudantes os que prenderon a mecha como se non, ou se profesionais e políticos de clase media ocuparon o liderado, a base de masas da maioría de revoltas da última década foi de composición obreira, e que nunha medida considerábel utilizaron a arma tradicional da folga de masas. Isto ocorreu tanto se estaban afiliados a un sindicato ou tiñan un emprego fixo como se non, en gran medida do mesmo xeito que as masas que analizou Rosa Luxemburg na revolución rusa de 1905, cuxas folgas “mostran tal multiplicidade das formas de acción máis variadas”47/. Todo este período foi un exemplo de autoactividade da clase obreira con reivindicacións tanto económicas como políticas.
Agora ben, en ningún dos casos as folgas ou mobilizacións de masas aspiraron a tomar o poder para a propia clase traballadora ou a aplicar un programa de instauración do socialismo. En ningún país se organizaron a clase obreira ou as clases mixtas en transición para alcanzar tales obxectivos. Nalgúns casos non pareceu que houbese líderes recoñecíbeis. Os e as participantes articuláronse nunha “multiplicidade das formas de acción [e organización] máis variadas”, habitualmente mediante o uso das redes sociais.
A dificultade para analizar o potencial desta época de revoltas vese incrementada polo impacto incerto da tripla crise do capitalismo, e en particular polo efecto da pandemia, nunha variedade de sectores económicos e as CVG. Esta especulación dá para outro artigo. A comprensión máis útil do potencial do levantamento actual é a que describe McNally, quen afirma que “os novos movementos de folgas son precursores dun período de recomposición de culturas de resistencia obreira combativa, o verdadeiro terreo en que poden xurdir políticas socialistas”48/.
É imposíbel predicir se esta recomposición axudará a organizar unha revolta xeral da clase traballadora, pero tal como escribe Mark Meinster, representante do sindicato United Electrical Workers, en Labor Notes, “as revoltas obreiras prodúcense normalmente no contexto de profundos cambios sociais no conxunto da sociedade, como unha dislocación económica abrupta e estendida, unha profunda perda de lexitimidade das elites gobernantes ou unha inestabilidade política insólita”49/. Isto describe ben a situación que afronta o movemento obreiro hoxe en día en todo o mundo.
_______________________________________________________________________________________
Notas:
1/ Karl Marx, O Capital, vol. III.
2/ Organización Internacional do Traballo, Perspectivas Sociais e do Emprego no Mundo: Tendencias 2020 (OIT, 2020), 19; Organización Internacional do Traballo, Estimacións e proxeccións baseadas en modelos da OIT: emprego por sector: anual, novembro de 2019, MBI_33_EN(2).xlsx; Informe Mundial Sobre Salarios 2008/2009 (OIT, 2008), 10.
3/ Ursula Huws, “Social Reprodution in Twenty-First Century Capitalism”, en Leo Panitch e Greg Albo, eds., Socialist Register 2020 (Londres: The Merlin Press, 2019), 169.
4/ Banco Mundial, Informe anual 2020, 88; Snehashish Bhattacharya y Surbhi Kesar, “Precarity and Development: Prodution and Labor Process in the Informal Economy in India”, Review of Radical Political Economics (vol. 52, nº 3, 2020), 387-408; Kate Maegher, “Working in chains: African informal workers and global value chains”, Agrarian South: Journal of Political Economy (vol. 8, nº 1-2, 2019), 64-92; OIT, Interaccións das organizacións de traballadores coa economía informal: Compendio de Prácticas (ILO, 2-19), 13-14.
5/ Bhattacharya e Kesar, “Precarity”, 387-408.
6/ Banco Mundial, Informe anual 2020, 19.
7/ OIT, Perspectivas Sociais e do Emprego no Mundo, 19; Estimacións e proxeccións baseadas en modelos, novembro de 2019; Bhattacharya and Kesar, “Precarity”, 387-408; Maegher, “Working in chains”, 64-92.
8/ Ursula Huws, “Labor in the Dixital Economy: The Cybertariat Comes of Age”, Monthly Review, 2014, 149-181; OIT, Estimacións e proxeccións baseadas en modelos.
9/ World Inequality Lab, World Inequality Report 2018, Executive Summary (World Inequality Lab, 2017), 11; OIT, Perspectivas Sociais e do Emprego no Mundo: Tendencias 2019 (OIT, 2019), 14.
10/ Banco Mundial, Empregos na industria (% do total de empregos) (estimacións baseadas en modelos da OIT); Banco Mundial, Empregos en servizos (% do total de empregos) (estimacións baseadas en modelos da OIT).
11/ Banco Mundial, Industria, valor engadido (US$ a precios constantes); Banco Mundial, Informe sobre o desenvolvemento mundial, 27; UNIDO, Industrial Development Report 2020 (United Nations Industrial Development Organization, 2019), 150; OIT, Estimacións baseadas en modelos da OIT.
12/ UNIDO, Report 2020, 144-149; BDI, Global Power Shift, 11/11/2019.
13/ Organización Internacional para as Migracións, Informe sobre as Migracións no Mundo 2020 (OIM, 2019), 3, 21.
14/ Susan Ferguson e David McNally, “Precarious Migrants: Gender, Race and the Social Reprodution of a Global Working Class”, en Leo Panitch e Greg Albo, eds., Socialist Register 2015 (Merlin Press, 2014), 1. 3.
15/ Conferencia das Nacións Unidas sobre Comercio e Desenvolvemento, Informe sobre o Comercio e o Desenvolvemento 2020 (UNCTAD, 2020), 6; World Inequality Lab, Report 2018, 5-8.
16/ Wolfgang Streeck, “Progressive Regression: Metamorphoses of European Social Policy”, New Left Review (118, xullo/agosto de 2019), 117.
17/ Anwar Shaikh, Capitalism: Competition, Conflict, Crises (Oxford, 2016), 755, resaltado no orixinal.
18/ Huws, Digital Economy, 94-96.
19/ Institute for Health and Socio-Economic Policy, Health Information Basics (Institute for Health and Socio-Economic Policy, 2009), 4-7; Lois Weiner, “Walkouts Teach U.S. Labor a New Grammar for Struggle”, New Politics (n.º 65, verán de 2018), 3-13; Will Johnson, “Lean Production”, en Shawn Gude e Bhaskar Sunkara, eds., Class Action: An Activist Teacher’s Handbook (Jacobin Foundation, 2014), 11-31; Huws, Digital Economy, 34-41.
20/ Jason Struna e Ellen Reese, “Automation and the Surveillance-Driven Warehouse in Inland Southern California”, en Jake Alimahomed-Wilson e Ellen Reese, eds., The Cost of Free Shipping: Amazon in the Global Economy (Pluto Press, 2020), 90-92; James Bridle, New Dark Age: Technology and the End of the Future (Verso, 2018), 114-116.
21/ Véxase por exemplo David R. Roediger e Elizabeth D. Esch, The Production of Difference: Race and the Management of Labor in U.S. History (Oxford, 2012).
22/ Bridle, Dark Age, 144-145.
23/ Cathy O’Neil, Weapons of Math Destruction: How Big Data Increases Inequality and Threatens Democracy (Penguin, 2016), 87.
24/ Bridle, Dark Age, 139-144.
25/ Institute for Health, 4-7.
26/ Karl Marx, Grundrisse: Introdución á crítica da economía política; Karl Marx, O Capital, vol. II.
27/ Marx, Grundrisse.
28/ Datacenters.com, “Amazon AWS, maps and photos” (visitada o 20/04/2020).
29/ Alan Satariano, “How the Internet Travels Across Oceans”, New York Times, 10/03/2019. Nicole Starosielski, The Undersea Network (Duke University Press, 2015).
30/ Bridle, Dark Age, 61; Starosielski, The Undersea Network.
31/ PwC, Global Infrastructure Investment: The role of private capital in the delivery of essential assets and services (Price Waterhouse Coopers, 2017), 5.
32/ Véxanse exemplos de dragado e construción de portos e canles, sobre todo en Oriente Medio, en Laleh Khalili, Sinews of War and Trade: Shipping and Capitalism in the Arabian Peninsula (Verso, 2020).
33/ Akhil Gupta, “The Future in Ruins: Thoughts on the Temporality of Infrastructure”, en Nikhil Anand et al, eds., The Promise of Infrastructure (Duke University Press, 2018), 72.
34/ Peter Frankopan, The New Silk Roads: The Present and Future of the World (Bloomsbury, 2018), 89-114.
35/ Daniel Yergin, The New Map: Energy, Climate, and the Clash of Nations (Allen Lane, 2020), 181.
36/ Miha Hribernik e Sam Haynes, “47 countries witness xorde in civil unrest - trend to continue in 2020”, Maplecroft, 16/01/2020; Saceed Kamali Dehghan, “One in four countries beset by civil strife as global unrest soars”, The Guardian, 16/01/2020.
37/ Rafael Bernabe, “The Porto Rican Summer”, New Politics (n.º 68, inverno de 2020), 3-10.
38/ Dera Menra Sijabat e Richard C. Paddock, “Protests Spread Across Indonesia Over Job Law”, New York Times, 08/10/2020.
39/ David McNally, “The Return of the Mass Strike: Teachers, Students, Feminists, and the New Wave of Popular Upheavals”, Spectre (vol. 1, n.º 1, primavera de 2020), 20.
40/ McNally, “Mass Strike”, 15-27.
41/ European Trade Union Institute, Strikes in Europe, 07/04/2020.
42/ Rosina Gammarano, “At least 44,000 work stoppages since 2010”, OIT, 04/11/2019.
43/ Yu Chunsen, “All Workers Are Precarious: The ‘Dangerous Class’ in Chinesa’s Labour Regime”, en Panitch e Albo, eds., Socialist Register 2020, 156.
44/ Ksenia Kunitskaya e Vitaly Shkurin, “In Belarus, the Left Is Fighting to Put Social Demands at the Heart of the Protests”, Jacobin, 17/08/2020.
45/ Anand Gopal, “The Arab Thermidor”, Catalyst (vol. 4, n.º 2, verán de 2020), 125-126.
46/ Véxanse numerosos exemplos disto en OIT, Interaccións das organizacións de traballadores coa economía informal: compendio de prácticas (OIT, 2019); Ronaldo Munk et al., Organising Precarious Workers in the Global South (Open Society Foundations, 2020).
47/ Rosa Luxemburg, “The Mass Strike, the Political Party and the Trade Unions”, en Mary-Alice Waters, ed., Rosa Luxemburg Speaks (Pathfinder Press, 1970), 163, 153-218.
48/ McNally, “Mass Strike”, 16.
49/ Mark Meinster, “Let’s Not Miss Any More Chances”, Labor Notes (n.º 500, novembro de 2020), 3.
_______________________________________________________________________________________
[Artigo tirado do sitio web Viento Sur, do 19 de febreiro de 2021]