Dialéctica da dependencia: Teoría para a nosa realidade
As reflexións teóricas de Ruy Mauro Marini, a partir dunha razoada análise da realidade e dos problemas prácticos en Brasil, Chile, Cuba e outros países, son unha actualización necesaria para construír unha alternativa antisistémica, revolucionaria, nas nacións dependentes, neocoloniais, semicoloniais e coloniais neste intre
A crise de 2008 e a que está a causar a pandemia da covid-19 na actualidade deixan en evidencia a fraxilidade do ser humano, porén sobre todo dun sistema económico e social que é consubstancial coa desfeita da natureza, a extrema mobilidade, os desequilibrios demográficos e amoreamento urbano, e moi especialmente: co aumento da desigualdade entre clases sociais e entre nacións. A globalización neoliberal acrecentou esta tendencia destrutiva, así como a especulación financeira, a precariedade, o militarismo, as sancións, a dependencia, etc. As principais vítimas son as clases traballadoras, e as nacións subalternas, teñan ou non un “estado propio”. Daquela que non se pode considerar conxuntural o crecemento das contradicións entre potencias, e as revoltas populares que nas nacións da periferia económica e social, non sempre xeográfica, onde existe unha forte ligazón entre a opresión nacional e unha maior explotación laboral ou atrancos ao desenvolvemento. Estes últimos efectos pódense dar ao mesmo tempo, dependendo do sector, ou sexa, do papel que que se lle adxudique a cada nación na cadea de valor.
En relación con este tema, de tanta importancia nos países dependentes, coloniais, semicoloniais ou neocoloniais, na década dos sesenta e setenta do século pasado un grupo de pensadores marxistas da América Latina fixeron unha importante contribución na caracterización do papel que cumpría á clase traballadora e á burguesía, chegando á conclusión de que nestas nacións a primeira estaba sometida a unha superexplotación. A súa achega é coñecida como a Teoría da Dependencia, e son de salientar entre os seus impulsores: Theotônio dos Santos, André Gunder Frank, Ruy Mauro Marini, Celso Furtado, Vânia Bambirra, etc. Tamén o exipcio Samir Amin está moi influído por esta tendencia. A Teoría da Dependencia xurdiu ligada aos estudos da CEPAL, na etapa que esta organización das Nacións Unidas para a América Latina estaba dirixida por Raúl Prebich entre 1950-1963, aínda que Marini se enfrontou as súas propostas desenvolvementistas, representadas entre outros polo brasileiro Fernando Henrique Cardoso.
Sen dúbida, Ruy Mauro Marini foi dos que deixou unha teoría máis completa sobre a dependencia, e que coido é de obrigado coñecemento para todos/as aqueles que loitan pola liberación nacional e social de Galiza. Nel coinciden a militancia política e análise teórica, o que lle dá á súa obra un valor especial. Marini naceu en 1932 no estado de Minas Gerais, no Brasil. Participa activamente no movemento estudantil e ingresa na organización Política Operaria. Xa como profesor da universidade de Brasilia realiza xunto con Theotônio dos Santos e Vânia Bambirra unha análise d’O Capital de Marx á luz da realidade latinoamericana. Tras o golpe militar de 1964, será detido e torturado, en 1965 exíliase en México. No ano 1971 trasládase a Chile até a caída de Allende, cando se ve forzado a marchar (Alemaña, México). Na década dos oitenta retorna a Brasil, onde morre en 1997 na cidade de Rio de Janeiro.
Entre os libros de Marini podemos lembrar: “Capitalismo”, “Dialéctica da dependencia”, “Subdesenvolvemento e Revolución”, “O ciclo do capital na economía dependente”, “Acumulación capitalista mundial e subimperialismo”, “Desenvolvemento e dependencia”, “Revolución”, “Desenvolvemento industrial dependente e a crise do sistema de dominación”, “A pequena burguesía e o problema do poder”, “As razóns do neodesenvolvemento”, “A loita pola democracia na América Latina”, etc. Escribiu, así mesmo, numerosos artigos tratando temas máis concretos da realidade de América Latina. Unha parte das súas publicacións pódense atopar nas webs http://www.marini-escritos.unam.mx/, e http://www.archivochile.com/Ideas_Autores/maurinirm/.
Adrián Sotelo, profesor da Universidade Autónoma de México, está especializado na análise da obra de Ruy Mauro Marini, así como nas consecuencias da globalización sobre o mundo do traballo, con varios libros publicados sobre o tema. Sotelo fai a seguinte valoración sobre a obra de Marini “o método de análise de Dialéctica da Dependencia -que sempre confrontou ao do endoxenismo e as correntes desenvolvementistas e neodesenvolvementistas- parte da economía mundial (globalización) para debullar nas eivas internas da produción, do intercambio e o consumo nos países dependentes. Método que debe ser retomado á luz das mudanzas recentes nos ciclos capitalistas da economía mundial que, tal como Marini albiscaba, hoxe se proxecta como unha verdadeira economía global -aínda que reestruturada- capaz de artellar xerarquicamente as economías nacionais en bloques comerciais e de poder, e sobredeterminalas (...) É importante destacar que o marco teórico e de método de análise da teoría da dependencia é o marxismo, xa que parte da teoría do valor de Marx e doutras nocións como ganancia, renda da terra e máis-valía”. (América Latina: de crisis y paradigmas. La teoría de la dependencia en el siglo XXI, Plaza y Valdés, México, 2005).
Por certo, neste libro de Sotelo, o autor mexicano fai mención a un texto de Gunder Frank no que avalía o papel das burguesías nacionais nos países dependentes, e que reproduzo polo seu interese. Di Frank “Se a dependencia fose exclusivamente 'externa' poderíase argumentar que a burguesía 'nacional' ten condicións obxectivas para ofrecer unha saída 'nacionalista' ou 'autónoma' ao subdesenvolvemento. Mais esta saída non existe precisamente porque a dependencia é integral e fai que a propia burguesía sexa dependente” (de Capitalismo y subdesarrollo en América Latina, 1974). Sen dúbida é unha reflexión que sendo válida para os países formalmente independentes de América Latina moito máis o será para Galiza, que carece de soberanía. É unha valoración que se debería ter moi presente, especialmente por parte daqueles que buscan acotío atraer a unha 'burguesía nacional galega' que nunca deu sinais de existencia, para alén de pequenos grupos políticos da chamada clase media acomodada que a queren vincular coa reivindicación dun crecemento económico endóxeno, sen obter ningún resultado práctico destacábel, malia a súa teimosía que semella ter máis razóns de clase que nacionais.
Vexamos a caracterización que fai Marini da realidade dependente dos países latinoamericanos a través dunha escolma dalgúns parágrafos de “Dialéctica da Dependencia”. Neste ensaio afirma o seguinte: “teoricamente, o intercambio de mercadorías expresa a troca de equivalentes, cuxo valor se determina pola cantidade de traballo socialmente necesario que incorporan as mercadorías. Na práctica, óllanse diferentes mecanismos que permiten realizar transferencias de valor, pasando por riba das leis de intercambio, e que se expresan na maneira como se fixan os prezos do mercado e os prezos de produción de mercadorías (...) O simple feito de que unhas nacións produzan bens que as demais non producen, ou que non poden facer coa mesma facilidade, permite ás primeiras que eludan a lei do valor, é dicir, que vendan os produtos a prezos superiores ao seu valor, configurando un intercambio desigual (...) as nacións desfavorecidas polo intercambio desigual non procuran tanto corrixir o desequilibrio entre prezos e valor das súas mercadorías exportadas (o que implicaría un esforzo redobrado para aumentar a capacidade produtiva do traballo) senón que compensan as perdas de ingresos xerados polo comercio internacional a través dunha maior explotación da clase traballadora (...) A industrialización latinoamericana corresponde a unha nova división internacional do traballo, en cuxo marco se transfiren aos países dependentes etapas inferiores da produción industrial reservándonse os centros imperialistas as etapas máis avanzadas e o monopolio da tecnoloxía correspondente”.
Con relación ao circuíto de intercambios no que estaba inserida a economía de América Latina, facía apreciacións, que son plenamente válidas para a interpretación da globalización neoliberal no momento actual, malia que este texto foi escrito en 1973. Dicía Marini: “Como a circulación se afasta da produción e se efectua basicamente no ámbito do mercado externo, o consumo individual do traballador no interfire na realización do produto, aínda que si determine a cota de máis-valía. En consecuencia a tendencia natural do sistema será a de explotar ao máximo a forza de traballo da clase obreira (...) A economía exportadora é pois algo máis que o produto dunha economía internacional fundada na especialización produtiva: é unha formación social baseada no modelo capitalista de produción, que acentúa até o límite as contradicións que lle son propias. Ao facelo, configura de xeito específico as relacións de explotación en que se basea, e xera un ciclo de capital que tende a reproducir en escada ampliada a dependencia en que se atopa fronte á economía internacional (...) O froito da dependencia non pode ser, polo tanto, senón máis dependencia, e a súa liquidación supón necesariamente a supresión das relacións de produción que ela abrangue”.
As reflexións teóricas de Ruy Mauro Marini, a partir dunha razoada análise da realidade e dos problemas prácticos en Brasil, Chile, Cuba e outros países, son unha actualización necesaria para construír unha alternativa antisistémica, revolucionaria, nas nacións dependentes, neocoloniais, semicoloniais e coloniais neste intre, ou sexa, naqueles países que carecen de estado propio ou de capacidade de decisión real sobre as cuestións estratéxicas, como Galiza. A súa é unha importante contribución ao pensamento, ao debate, imprescindíbel nesta conxuntura histórica na que se afondan as contradicións, e a confusión e o oportunismo reina nunha boa parte da esquerda (e mesmo do nacionalismo que é a súa expresión na Galiza). A Teoría da Dependencia amosa con toda claridade a estreita ligazón que existe entre clase social e soberanía nacional, deixando en evidencia moitas falsas caracterizacións da sociedade nas nacións dependentes, e a prioridade das contradicións existentes.
[Vigo, 11 de maio de 2021]
https://obloguedemera.wordpress.com/