Entrevista a David Harvey: “Sen un verdadeiro movemento anticapitalista non iremos a ningures”
A ideoloxía da privatización e a desregulación creou desemprego. O resultado é desemprego e deslocalización ao que se engade un terceiro compoñente: cambio tecnolóxico e desindustrialización a través da automatización e a robotización. Estes son os tres alicerces dunha estratexia para esmagar a resistencia dos traballadores
- Neoliberalismo é un termo moi popular, pero con frecuencia non está claro a que se refire exactamente. Tentando dar unha definición máis sistemática, poderiamos dicir que se refire a unha teoría, un conxunto de ideas, unha estratexia política ou un período histórico. Podería explicar que quere dicir con neoliberalismo?
Sempre concibín o neoliberalismo como ese proxecto político levado a cabo entre finais dos anos sesenta e todos os setenta por unha clase capitalista que se sentía acantoada desde o punto de vista político e económico e fixo un intento desesperado por deter o ascenso da clase obreira ao poder.
Polo tanto, foi un proxecto contrarrevolucionario en moitos aspectos, que serviu para cortar de raíz os movementos revolucionarios dos países en desenvolvemento da época (Moçambique, Angola, China, etc.) pero tamén para contrarrestar o crecemento dos movementos comunistas en países como Italia, Francia e, en menor medida, o Estado español.
Mesmo nos Estados Unidos os sindicatos se reuniron nunha Unión democrática bastante radical e xunto con outros movementos sociais -a primeiros dos anos setenta- lograron impoñer algunhas reformas contra as grandes empresas, como a creación da Axencia para protección do medio ambiente, o departamento de seguridade e saúde no traballo ou leis para a protección dos consumidores e unha cantidade doutras cousas que empoderaron os traballadores.
Nese momento, a dominación capitalista estaba obxectivamente á defensiva, e os capitalistas non sabían que facer. Non eran omniscientes, pero ao mesmo tempo decatáronse de que había varias frontes nos que tiñan que traballar: a ideolóxica, a política e, sobre todo, facer tomar medidas para frear o poder da clase obreira por calquera medio. É a partir de aquí que se orixina este proxecto político específico que eu chamaría neoliberalismo.
- En que consiste esta fronte de guerra ideolóxica e política dirixido contra a clase traballadora?
Na fronte ideolóxica, aplicaron as recomendacións de Lewis Powell, un home que escribiu un folleto que sostiña que o capital necesitaba un novo proxecto. As súas páxinas axudaron a aguilloar Cámara de Comercio e as Entidades dos Mercados a tomar medidas.
Na fronte ideolóxica, as ideas eran obviamente moi importantes. Nesa etapa as universidades eran consideras inútiles para os intereses dos os capitalistas, porque o movemento estudantil era demasiado forte e os mestres demasiado progresistas. Por esta razón, naceron os think tanks, como o Manhattan Institute, a Heritage Foundation, a Ohlin Foundation, responsábeis da introdución das teorías de Freidrich Hayek e Milton Friedman da chamada «economía da oferta».
O plan requiría que os think tanks fixesen unha investigación científica seria, e algúns fixérona realmente. É o caso da Oficina Nacional de Investigación Económica, unha institución de financiamento privado que realizou un traballo moi polo miúdo. Os estudos publicáronse en novas revistas para que fosen asumidos polos medios convencionais e, a través deles, empezouse a filtrar gradualmente nas universidades.
Levou tempo ir adiante co plan, pero coido que hoxe chegamos ao momento en que as universidades están tan incorporadas como engranaxes da gran máquina neoliberal que non hai necesidade que a Fundación Heritage ou calquera outro grupo de expertos promovan este proxecto político.
Na banda do traballo, o desafío era facer que a forza laboral nacional fose competitiva nun mundo globalizado. Unha forma de facelo era aproveitar a inmigración como se fixo na década de 1960, cando, por exemplo, os alemáns importaron man de obra turca, os franceses do Magreb francés e os británicos das colonias ao Reino.
Como co tempo estes fluxos de traballadores crearon descontento nas metrópoles elixiuse o segundo camiño: deixar de importar man de obra barata, e a capital occidental trasladouse con todo a países onde a man de obra é de baixo custo.
En resumo, para que a globalización funcione, os prezos comprimíronse e o capital financeiro fortaleceuse. O capital financeiro é, por definición, o capital máis móbil que existe, polo que se converteu na ferramenta fundamental do neoliberalismo para deter as loitas da clase traballadora.
Pero ao mesmo tempo, a ideoloxía da privatización e a desregulación creou desemprego. O resultado é desemprego e deslocalización ao que se engade un terceiro compoñente: cambio tecnolóxico e desindustrialización a través da automatización e a robotización. Estes son os tres alicerces dunha estratexia para esmagar a resistencia dos traballadores.
O asalto foi ideolóxico, pero tamén económico. O neoliberalismo, na miña opinión, é un proxecto político xeral, e penso que a burguesía e o capital o aplicaron gradualmente. Non creo que se convenceran ao ler a Hayek ou algo así. Simplemente buscaron un xeito de romper a resistencia dos traballadores e atoparon unha teoría acaída para o lograr.
- Desde a publicación de Breve historia do neoliberalismo en 2005, correron ríos de tinta sobre este concepto. Dúas parecen ser as principais áreas de lectura do seu libro: por unha banda, estudosos e historiadores, por outra, aquelas persoas que se mobilizan contra o «neoliberalismo actual». En que lugar te sitúas?
Hai unha tendencia nas ciencias sociais, que trato de resistir, que consiste en tentar de explicar todo cun só concepto. Polo tanto, varios estudosos parten do suposto de que, dado que o neoliberalismo é unha ideoloxía, un debe escribir unha historia da idea do neoliberalismo, ou unha historia idealista.
O exemplo máis apropiado é a lectura de Foucault da gobernabilidade liberal, que sitúa os primeiros signos de neoliberalismo xa no século XVIII. O feito é que, mentres o neoliberalismo sexa tratado como unha idea ou como un conxunto de prácticas de goberno, se poden atopar moitos precursores deste concepto, pero este non é o punto.
O punto é que estas análises carecen dunha reflexión sobre como entre os anos setenta e oitenta se deron os esforzos unificados do capital contra o traballo. E creo que é correcto dicir que neste período, polo menos no mundo de fala inglesa, os capitalistas estaban bastante unidos: acordaron moitas cousas, como a necesidade de atopar unha forza política que realmente representase os seus intereses. Neste impulso produciuse a conversión neoliberal do Partido Republicano Americano e os primeiros intentos de se infiltrar no Partido Demócrata.
Desde a década de 1970, a Corte Suprema tomou unha serie de decisións que permitiron aos capitalistas comprar votos moito máis doadamente que nunca. Abonda con pensar nas reformas das leis sobre financiamento privado para campañas electorais, que as asimilaron a unha forma de liberdade de expresión. Estados Unidos ten unha longa tradición de capitalistas comprando eleccións, só que a práctica xa non está baixo a mesa como a corrupción, senón que se converteu en legal.
En xeral, coido que o período neoliberal está configurado como un movemento articulado en moitos niveis ideolóxicos e políticos e que a única forma de explicalo é recoñecer o grao relativamente alto de solidariedade desenvolvido pola clase capitalista. O capital reorganizou o seu poder nun intento desesperado por recuperar a súa riqueza económica e influencia política nun momento en que se erosionara seriamente o seu poder, a fins dos anos sesenta e principios dos setenta.
- Desde 2007 pasamos por numerosas crises. Como nos axuda a historia e o concepto de neoliberalismo a comprendelas?
De 1945 a 1973 as crises foron moi poucas; houbo máis dun momento difícil, pero nunca unha crise en toda regra. O punto de inflexión cara á política neoliberal dos anos setenta, doutra banda, tivo lugar no medio dunha crise e desde aquela todo o sistema comezou a ser atravesado por crises cíclicas, onde, por suposto, cada unha produciu as condicións para a subseguinte.
Entre 1982 e 1985, producíronse crise de débeda en México, Brasil, Ecuador, Polonia e practicamente en todos os países en desenvolvemento. Entre 1987 e 1988 produciuse unha gran crise das institucións de aforro e crédito dos Estados Unidos. En 1990, Suecia experimentou unha crise tan severa que tivo que nacionalizar todos os bancos.
Logo, foi a vez de Indonesia e o sueste asiático en 1997-1998; posteriormente caeu Rusia, Brasil e Arxentina, entre 2001 e 2002.
Estados Unidos tamén tivo problemas en 2001, que se superaron ao retirar o diñeiro do mercado de valores e ingresalo no mercado inmobiliario. Até que no 2007 e 2008, o mercado inmobiliario tamén explotou, desencadeando outra crise.
Poderíase debuxar un mapa do mundo sobre a base destas crises que se moven dun país a outro. Reflexionar sobre o neoliberalismo é útil para comprender o funcionamento destas tendencias. Un dos grandes movementos na neoliberalización foi a expulsión de todos os keynesianos do Banco Mundial e do Fondo Monetario Internacional en 1982: foi un purga xeral de todos os asesores económicos con puntos de vista keynesianos.
No seu lugar, colocáronse teóricos da oferta neoclásica, cuxo primeiro acto foi decidir que a partir dese momento o FMI tería que responder a calquera crise cunha política de axuste estrutural.
Entón, cando en 1982, México atravesou unha crise de débeda o FMI prometeu salvar o país, pero en realidade o que fixo foi salvar os bancos de investimento de Nova York e impoñer a austeridade ao país. O resultado é que, nos catro anos posteriores a 1982, o nivel de vida do país se reduciu nun 25%.
Desde aquela, México experimentou catro axustes estruturais no seu orzamento; esta práctica converteuse nun estándar global e moitos países en todo o mundo tiveron máis dun.
Despois de todo, o que lle fixeron a Grecia non foi máis que aplicar a mesma receita de México, sen unha miga de sentido común. Pero tamén sucedeu nos Estados Unidos, en 2007-2008: salvaron os bancos facendo que a xente pagase a crise, a través de políticas de austeridade.
- As crises recentes e as formas en que foron xestionadas polas clases dominantes levoute a repensar algún aspecto da túa teoría do neoliberalismo?
Ben, por exemplo, non creo que a solidariedade de clase capitalista sexa hoxe tan forte como adoitaba ser. Desde un punto de vista xeopolítico, Estados Unidos xa non está en condicións de decidir polo resto do mundo, como sucedeu nos anos setenta.
Coido que hoxe estamos presenciando unha rexionalización das estruturas de poder centradas na forma estado, para o que se están creando poderes rexionais como Alemaña en Europa, Brasil en América Latina ou China en Asia Oriental.
Obviamente, Estados Unidos aínda ten unha posición global, pero os tempos cambiaron. Aínda poden ir ao G20 e dicir «Deberiamos facer isto», pero Angela Merkel agora pode dicir que non e tal cousa nunca sucedería nos anos setenta.
A situación xeopolítica volveuse máis rexionalizada, hai máis autonomía. Penso que, en parte, isto é unha consecuencia da fin da guerra fría, o que significou que países como Alemaña xa non teñan que depender da protección dos Estados Unidos.
Ademais, o que Bill Gates chamou a «nova clase capitalista», é dicir, Amazon e Silicon Valley optan por unha política diferente da política tradicional de petróleo e enerxía.
O resultado é que cada capitalista tende a seguir o seu propio camiño, e créase unha gran rivalidade entre, por exemplo, o sector enerxético e as finanzas, ou entre a enerxía e a galaxia de Silicon Valley, etc. Nalgúns temas, as divisións tamén son profundas e evidentes, como no caso do cambio climático.
A outra cousa que considero crucial é que as políticas neoliberais na década de 1970 non se impuxeron sen resistencia. De feito, a resistencia foi masiva polas organizacións de traballadores, os partidos comunistas europeos, etc.
Mais a finais dos anos oitenta, a batalla perdeuse e a resistencia desapareceu. Hoxe os traballadores xa non teñen o poder que algunha vez tiveron e, en consecuencia, a solidariedade de clase para os capitalistas xa non é necesaria: xa non están obrigados a unirse para combater contra os de abaixo, porque non se senten realmente ameazados. As cousas están ben para eles, polo que non necesitan cambiar nada.
En resumo, aos capitalistas estalles indo ben, pero paradoxalmente ao capitalismo estalle indo peor. As taxas de ganancia aumentaron, é certo, pero as taxas de reinvestimento son terribelmente baixas, o que significa que gran parte do diñeiro gañado non volve circular no ciclo de produción, senón que se conxela na compra de terras e outros activos.
- Falemos da resistencia. Os seus traballos, revelan un aparente paradoxo; o asalto neoliberal semellaría ir acompañado por unha diminución na loita de clases, polo menos no norte do mundo, a favor dos «novos movementos sociais». Podería explicar por que o neoliberalismo está na orixe destas novas formas de resistencia?
Lanzo unha pregunta para reflexionar. Que pasaría se cada modo dominante de produción, coa súa particular configuración política, fose capaz de crear unha forma de oposición que se reflectise a si mesma?
Na era da organización fordista do proceso de produción, existía un gran movemento sindical centralizado e os partidos políticos estaban organizados a base do centralismo democrático.
A reorganización do proceso de produción e a transición á acumulación flexíbel da era neoliberal produciron unha esquerda que en moitos sentidos, é o espello deste xeito de produción: é virtual, descentralizada, non xerárquica. Paréceme unha cousa moi interesante.
E en certo sentido, este dobre espello está aí para confirmar o que se busca destruír. Ao final, penso que o movemento sindical foi a columna vertebral do fordismo. Así como creo que hoxe gran parte da esquerda autónoma e anarquista se está a fortalecer do xogo fatal do neoliberalismo. A moitas persoas da esquerda non lles gusta que lles digan isto.
Pero, por suposto, a pregunta que xorde de forma natural é: existe unha forma de organización que non sexa un reflexo do modo de produción que se está combatendo? Podemos destruír ese espello e atopar algunha outra arma que non xogue a favor do neoliberalismo?
A resistencia pode tomar moitas formas. No meu traballo poño énfase, por exemplo, nun punto, que o momento de realización do valor é tamén un momento de tensión.
O valor prodúcese no proceso de traballo, e este é un aspecto moi importante da loita de clases. Pero o valor realízase no mercado a través da venda. De feito, a resistencia á acumulación capitalista ocorre non só a nivel da produción de valor, senón tamén a través do consumo e a realización do valor.
Collamos unha fábrica de automóbiles: as grandes plantas algunha vez empregaron a unhas vinte e cinco mil persoas, agora empregan a cinco mil porque a tecnoloxía reduciu a necesidade de man de obra. Así, cada vez máis traballo se traslada da esfera da produción á esfera da vida urbana.
O principal centro de descontento dentro da dinámica capitalista móvese cada vez máis cara ás loitas pola realización do valor, é dicir, pola política da vida cotiá da cidade.
Obviamente, o traballo é importante. Moitas cuestións suscitadas polos traballadores son cruciais. Está claro que as loitas dos traballadores será importante en Shenzhen, Chinaa, mentres que a folga de Verizon será importante nos Estados Unidos. Pero en moitas partes do mundo son dominantes outros tipos de loitas, como as da calidade da vida diaria.
Pense nas grandes protestas dos últimos dez ou quince anos: o parque Gezi en Estambul non foi unha loita só de traballadores: foi unha explosión de descontento contra unha política que atenta contra a vida cotiá e pola falta de democracia.
As revoltas das cidades brasileiras de 2013 tamén tiveron que ver co descontento coa política da vida cotiá (desde o transporte até a falta de oportunidades) e coa indignación contra un goberno que gastou miles de millóns en grandes estadios para a Copa Mundial sen investir na construción de escolas, hospitais e vivendas accesíbeis.
Estas formas de loitas políticas son bastante diferente das que se poden facer a nivel da produción. Neste último nivel, o choque entre capital e traballo é moi claro e definido, mentres que as loitas pola calidade de vida urbana son menos claras en termos de configuración de clase.
Neste contexto, unha política de clase, que xeralmente é un derivado da comprensión do modo de produción, vólvese máis confusa desde un punto de vista teórico canto máis realista se volve. É unha cuestión de clase, pero non no sentido clásico.
- Non pensas que se fala demasiado acerca do neoliberalismo e moi pouco do capitalismo? Cando é apropiado usar un ou outro termo e cales son os riscos de unificalos?
Moitos progresistas din que o neoliberalismo foi demasiado lonxe en termos de desigualdade de ingresos, que foi demasiado lonxe coas privatizacións e que temos moitos bens comúns polos cales loitar, en primeiro lugar o medio ambiente.
Separadamente disto, hai varias outras formas de falar do capitalismo, como no caso da chamada economía colaborativa que, en realidade, demostra ser altamente capitalista e cunha alta taxa de explotación. Ou o concepto de “capitalismo ético”, que non é máis que outra forma de capitalismo. Hai persoas, economistas e políticos, que creen que existe a posibilidade de reformar a orde neoliberal e convertela nalgunha outra forma de capitalismo.
Persoalmente, penso que é posíbel imaxinar outro tipo de capitalismo pero este non será moito mellor que este. Os problemas fundamentais da sociedade actual son tan profundos que sen un verdadeiro movemento anticapitalista non iremos a ningures. Entón prefiro pensar en termos anticapitalistas que en termos antineoliberais.
Cada vez que escoito á xente falar de antineoliberalismo, penso que o risco desta expresión é non ver que o capitalismo como é, sexa cal for a súa forma, como sistema representa un problema para a humanidade.
Gran parte do antineoliberalismo non pode abordar os macroproblemas do crecemento ilimitado, problemas ecolóxicos, políticos e económicos. Por iso prefiro falar de anticapitalismo en lugar de antineoliberalismo.
[Entrevista tirada do sitio web Observatorio de la crisis, do 15 de xaneiro de 2010]