Entrevista a Ignacio Ramonet: “Europa inviste en armas o que nega á cohesión social, á educación ou á transición ecolóxica”
O rearmamento europeo é o síntoma máis evidente da subordinación do continente aos intereses estratéxicos dos Estados Unidos. Francia, Alemaña, Italia ou os países bálticos non se rearman para defender un proxecto propio, senón para reforzar o complexo militar-industrial baixo tutela da OTAN
Ignacio Ramonet, xornalista e ensaísta, analista internacional, foi durante moito tempo director de Le Monde Diplomatique. No seu libro A era do conspiracionismo, analizou os mecanismos do «trumpismo» que hoxe vemos estenderse a outras latitudes, desde América Latina até Europa. Con el falamos da crise política da Unión Europea e das renovadas tensións entre Estados Unidos e os países socialistas latinoamericanos.
— Vivimos un momento de profundas e dramáticas transformacións, que afectan todos os planos dun modelo -o capitalista dominante- en crise sistémica, pero coa clara intención de facer que toda a humanidade viva a súa agonía. Desde o seu punto de vista -o dun fino analista político e de longa traxectoria-, como interpreta esta crise?
Non estamos fronte a unha crise puntual do capitalismo, senón ante a súa crise civilizatoria. O sistema, na súa versión neoliberal e financeirizada, alcanzou un punto no que xa non consegue reproducirse sen destruír as súas propias bases: o traballo, a natureza, os vínculos sociais, mesmo a idea de comunidade política. O capital transforma o colapso en estratexia, converte a precariedade en norma e administra a catástrofe coma se fose un estado natural das cousas. A súa agonía é longa e violenta, e pretende arrastrar consigo a toda a humanidade. O que se anuncia non é só o esgotamento dun modelo económico, senón o final dunha racionalidade histórica: a que identificaba progreso con acumulación infinita.
— E que contrapesos identifica no que para moitos é o xurdimento dun mundo multicéntrico e multipolar, do cal, con todo, non se desprende unha visión prospectiva clara como si ocorría no século pasado, cando unha boa parte do mundo acreditaba na esperanza do comunismo?
O mundo multipolar é xa un dato da realidade, mais non é aínda un horizonte. Multipolaridade significa diversificación de centros de poder, enfraquecemento da hexemonía absoluta dos Estados Unidos, emerxencia de actores como China, a India ou Rusia. Pero iso non equivale a emancipación. No século XX, mesmo no medio de guerras e contradicións, a esperanza comunista ofrecía un relato de futuro, un compás colectivo. Hoxe o multipolarismo aparece máis como unha negociación entre potencias que como un proxecto de humanidade. Dito isto, nas marxes, nos movementos sociais do Sur global, nas resistencias feministas, indíxenas e ecoloxistas, insinúase outra lóxica: a dunha vida que non se mida polo beneficio, senón polo coidado. Aí reside, aínda en xermolo, unha perspectiva esperanzadora.
— Falemos da crise de Europa, comezando pola do sistema político francés, agora inmerso nunha nova e probábel caída do goberno. Cal é a súa análise das forzas en xogo e as posíbeis solucións?
Francia encarna, de forma especialmente nítida, a crise política europea. A V República, deseñada para garantir estabilidade, converteuse nun réxime bloqueado, sen capacidade de producir lexitimidade. Macron goberna con arrogancia tecnocrática, pero tamén con baleiro de proxecto: non fala para a sociedade, senón para os mercados e para Bruxelas. Esa desconexión explica a rabia social, a fragmentación da esquerda e o ascenso da extrema dereita. Europa vive en Francia o seu propio espello roto: institucións que xa non representan, pobos que non se senten escoitados, sociedades que buscan saídas na protesta ou no voto de castigo. A solución real esixiría unha refundación democrática desde abaixo, pero ese horizonte non logra aínda organizarse politicamente.
— Francia é a forza motriz do rearmamento europeo, o país que leva adiante o maior número de proxectos financiados polo Fondo Europeo de Defensa (FED), e a Italia de Giorgia Meloni vai polo mesmo camiño, Alemaña reármase, e os países bálticos non quedan atrás. A Unión Europea pode ser só a do complexo militar-industrial, eternamente subalterna aos Estados Unidos? E que consecuencias pode ter no marco dos conflitos actuais?
O rearmamento europeo é o síntoma máis evidente da subordinación do continente aos intereses estratéxicos dos Estados Unidos. Francia, Alemaña, Italia ou os países bálticos non se rearman para defender un proxecto propio, senón para reforzar o complexo militar-industrial baixo tutela da OTAN. Europa inviste en armas o que nega á cohesión social, á educación ou á transición ecolóxica. Ese desequilibrio revela unha elección histórica: ser campo de confrontación e non actor de paz. Con iso, Europa non só se militariza, senón que tamén se volve irrelevante como proxecto civilizatorio. Ao abdicar dunha política exterior autónoma, renuncia á súa posibilidade de ofrecer ao mundo outra racionalidade que non sexa a da guerra.
— A crise das democracias occidentais está a mostrar dous fenómenos en crecemento: a desafección do electorado (principalmente o de esquerda) e o aumento de partidos xenófobos e de extrema dereita, aparentemente os menos propensos a usar as «maneiras fortes» no plano xeopolítico. Como se chegou a este curtocircuíto e como se sae dunha trampa semellante?
O curtocircuíto das democracias occidentais ten raíces profundas. Durante décadas, a socialdemocracia e boa parte da esquerda aceptaron o neoliberalismo como marco inevitábel. Nese momento consumouse a traizón: millóns de traballadores, de xente nova, de sectores populares sentíronse desposuídos dunha representación real. A extrema dereita instalouse entón como o único discurso de ruptura, ofrecendo identidades pechadas, soberanías ficticias e seguridades ilusorias. É un relato pobre e excluínte, pero conecta coa dor social de quen viu arrasados os seus dereitos. A saída non pode consistir en imitar ese relato, senón en reconstruír un horizonte emancipador: redistribución radical da riqueza, democracia participativa, internacionalismo, xustiza social e ecolóxica. Noutras palabras, devolverlle á política a capacidade de nomear o futuro.
— Mentres se esfiaña a posibilidade dunha alternativa anticapitalista, ou de democracia avanzada (o que se chamou «o renacemento latinoamericano» despois da vitoria de Chávez nas presidenciais en Venezuela), albíscase a ameaza dunha nova internacional fascista, con modulacións variadas. O «modelo» europeo está a imporse tamén en América Latina?
O ciclo progresista latinoamericano, que algúns chamaron “renacemento” tras a vitoria de Chávez en 1998, abriu un horizonte inesperado no medio do dominio neoliberal: a posibilidade dunha democracia avanzada, popular, inclusiva, con soberanía e xustiza social. Con todo, ese impulso inicial atopou rapidamente límites e resistencias: a sabotaxe económica, os golpes brandos, a guerra mediática e tamén as contradicións internas dos propios procesos. Nese baleiro volve emerxer un perigo que criamos desterrado: unha internacional fascista con múltiples rostros —relixioso, neoliberal, militarista—, que opera en rede e con forte inspiración europea. América Latina, que tantas veces foi laboratorio de emancipación, corre o risco de selo tamén de novas formas de autoritarismo. A batalla actual é por impedir que esa racionalidade excluínte se impoña como norma, e por recuperar a audacia de imaxinar un proxecto histórico propio.
— Que análise fai do «laboratorio Venezuela» á luz dos novos ataques imperialistas á revolución bolivariana, pero tamén desde o punto de vista das forzas da transformación? Como se insire este «experimento» na historia do marxismo?
Venezuela segue a ser o gran laboratorio político da nosa época. Alí téntase algo que o sistema global non tolera: combinar democracia participativa, soberanía nacional e redistribución social baixo un horizonte socialista. Por iso as agresións non cesan: bloqueo, sancións, asfixia económica, campañas de deslexitimación. Pero tamén alí se viron as formas máis creativas de resistencia popular: as comunas, a autoxestión, a idea de poder desde abaixo. Na historia do marxismo, a experiencia bolivariana representa un intento de actualización: non repetir dogmas, senón enxertar a tradición emancipadora nas realidades latinoamericanas, con Bolívar, con Chávez, cos pobos orixinarios e coa memoria insurxente do continente. É un proceso inacabado e cheo de tensións, mais é tamén unha proba de que o marxismo non está morto: muda, reencárnase, busca novas sínteses.
— Os aparellos ideolóxicos de control son cada vez máis sofisticados. Á guerra de IV e V xeración, acompáñase a guerra cognitiva, como vemos co xenocidio en Palestina —o xenocidio máis televisado e ao mesmo tempo o máis ocultado—, pero tamén coa agresión a Venezuela. E con todo, tamén vemos que, coa chegada de Trump, o ataque aos sectores populares e ás visións que os quixeron representar no século pasado (o socialismo e o comunismo) é directo e frontal. Como debemos interpretar todo isto?
Vivimos nunha época na que a dominación xa non se exerce só con armas e exércitos, senón con narrativas e dispositivos de control mental. A guerra de cuarta e quinta xeración, a chamada “guerra cognitiva”, consiste en modelar percepcións, fabricar consensos, naturalizar inxustizas. Palestina é o caso máis brutal: un xenocidio transmitido en directo e, ao mesmo tempo, agochado baixo capas de manipulación mediática. O mesmo ocorre con Venezuela e con cada proceso que desafíe a orde imperial. O trumpismo, e fenómenos afíns noutras latitudes, non fan senón espir esta lóxica: o ataque frontal aos sectores populares e ás memorias de emancipación (o socialismo, o comunismo, as loitas obreiras, feministas ou anticoloniais). O que se busca é extirpar a idea mesma de alternativa. A nosa tarefa é precisamente a contraria: preservar a memoria, soster as resistencias e manter viva a imaxinación política doutro mundo posíbel.
— A 100 anos do nacemento de Fanon, de Malcolm X e de Lumumba, o Sur global, Palestina e África en particular (penso especialmente no Sahel) aínda necesitan a súa mensaxe? Ten razón o socialismo bolivariano ao apostar pola posibilidade de construír hoxe o home e a muller novos sen destruír o que o impide? Ou hai que volver ao machete?
A un século do nacemento de Franz Fanon, Malcolm X e Lumumba, a súa mensaxe segue sendo imprescindíbel. Fanon aprendeunos que a colonización non só ocupa territorios, senón tamén conciencias, e que a liberación debe ser material e psicolóxica ao mesmo tempo. Malcolm encarnou a dignidade radical fronte ao racismo estrutural. Lumumba simbolizou a soberanía africana nun mundo partido en bloques. Hoxe, en Palestina, en África e no Sur global, esas leccións son vitais: sen emancipación cultural, non hai emancipación política. O socialismo bolivariano, ao falar do “home e a muller novos”, retoma esa tradición: a de transformar o ser humano no proceso mesmo da loita, non despois. Non se trata de “volver ao machete” como pura violencia, senón de recoñecer que ningún proxecto emancipador pode florecer sen desmontar os dispositivos de opresión que o asfixian. O desafío segue sendo o mesmo: liberar o ser humano na súa totalidade.
[Entrevista tirada do sitio web Resumen Latinoamericano, do 6 de setembro de 2025]