Entrevista a Michael Roberts: “A inflación pódese controlar e reducir se asumimos o control do sector bancario e sectores estratéxicos da economía”
A economía mundial está sumida nunha crise de estanflación como non se viu desde a década de 1970. As economías nacionais desaceléranse ou entran en recesión, os bancos centrais incrementan os tipos de xuros nun intento de controlar a inflación, e a clase traballadora e os pobos oprimidos cargan unha vez máis co custo da crise e as supostas solucións a esta
- Nos grandes medios de comunicación proliferan artigos sobre a inflación, o estancamento da economía e o perigo dunha recesión mundial. En que situación está a economía mundial, desde os países capitalistas avanzados até os países en desenvolvemento ou subdesenvolvidos?
As principais economías desaceléranse rapidamente tras a gran suba poscovid da recuperación de 2021. Encamíñanse actualmente cara a unha nova caída en 2023, provocada polo descenso da rendibilidade (as marxes de beneficio insólitas de 2021 están en caída libre). Isto freará o aumento do investimento. Ao mesmo tempo, os colos de botella na cadea de fornecementos global seguen sendo máis importantes que antes da pandemia. Isto significa que a inflación, que comezou despois de 2020 e se viu acelerada pola invasión rusa de Ucraína e as sancións dos países occidentais, non se aproximará aos niveis precovid durante un tempo, ou se cadra nunca.
Os bancos centrais, no seu intento de controlar a elevada inflación elevando os tipos de xuros e reducindo a oferta monetaria, están a provocar o colapso dos prezos dos inmobles, incrementando os custos do servizo da débeda empresarial e pública e deste xeito inducirán a caída do investimento. O dólar forte propaga este dano colateral ao resto do mundo, nomeadamente ás economías pobres subdesenvolvidas, o chamado Sur global, que agora se enfrontan ao aumento do custo da débeda en dólares, a caída dos ingresos e o colapso das moedas.
- Adam Tooze escribiu recentemente un editorial en ‘The New York Times’ en que describe moi ben a crise do capitalismo mundial. Mais semella que non sabe moi ben como explicala. Cal é a causa da estanflación actual? É simplemente o resultado da pandemia de covid e da disrupción das cadeas de fornecemento ou trátase de algo máis profundo?
Isto é crucial. Non abonda con saber como se desenvolveu unha crise da produción capitalista, senón sobre todo por que. Pola contra non poderemos prever o que vai ocorrer e se hai outra crise que está a emerxer. O modo de produción capitalista é incapaz de desenvolver as forzas produtivas necesarias para satisfacer as necesidades de miles de millóns de persoas neste planeta, e tamén comeza a destruír o ecosistema do propio planeta.
O aumento do investimento en mellores tecnoloxías, servizos públicos e bens e servizos básicos foi freado durante décadas. De feito, desde a crise financeira mundial as principais economías estiveron sumidas no que chamei a Longa Depresión, caracterizada por un baixo incremento do investimento e a produtividade e polo estancamento dos salarios reais da maioría da poboación. Unicamente os moi ricos saíron gañando (enormemente) coas alzas especulativas dos activos financeiros e dos bens inmobles, que substituíron o investimento produtivo.
Así e todo, esas burbullas empezan agora a estourar. A caída durante a pandemia danou irreversibelmente as grandes economías: o crecemento tendencial desde a covid é menor que antes da pandemia, cando a década anterior a esta xa coñeceu un crecemento máis lento que o período anterior á crise financeira. Existe o que os economistas chaman ‘histérese’ nas principais economías, ou se se quere, unha covid económica prolongada.
A breve recuperación económica de 2021 desvanécese rapidamente e as economías volven caer, cousa que ocorrería en 2020 se non mediase a pandemia. Só que esta vez a recuperación veu acompañada da aceleración da inflación até cotas que non se vían desde hai 40 anos. Así, tan só unha forte caída freará e reducirá as taxas de inflación. Os bancos centrais parecen decididos a aplicar a terapia de choque, a base dunha política monetaria restritiva, para logralo.
- Concretamente, cal é a explicación marxista da inflación en xeral e da inflación actual? En que difire doutras explicacións?
As explicacións económicas dominantes presentan basicamente dúas vertentes. A primeira di que hai demasiado diñeiro perseguindo produtos demasiado escasos; para utilizar o aforismo do monetarista Milton Friedman: “a inflación sempre é un fenómeno monetario”. A segunda é que o aumento da inflación se debe ao incremento dos custos, en particular cando se tensan os mercados de traballo, de maneira que a clase traballadora pode forzar aumentos salariais, desatando unha espiral de salarios e prezos. Esta é a explicación keynesiana. A teoría monetarista bota a culpa ao diñeiro e aos bancos centrais, a keynesiana á clase traballadora. Ambas as teorías son erróneas desde o punto de vista teórico e empírico.
Durante todo o período que vai da década de 1990 a 2019, as taxas de inflación foron moi baixas e mesmo descenderon a pesar de que a oferta monetaria e o crédito se dispararon. Este dato desmente empiricamente a teoría monetaria. O aumento da inflación nos últimos dous anos non se debe ao aumento da oferta monetaria; ao contrario, esta última está a minguar. A teoría monetarista comete un erro teórico fundamental ao asumir que o diñeiro impulsa os prezos, cando o que acontece é o contrario.
A teoría de salarios e custos tamén é incorrecta desde o punto de vista empírico. Na década de 1970, o desemprego aumentou e a clase traballadora perdeu poder de negociación, mais a inflación disparouse. A chamada curva de Phillips, que supostamente reflectía unha correlación entre unha taxa de desemprego reducida e unha taxa de inflación elevada, estaba falsificada. Hoxe ocorre o mesmo. Moitas economías tiveron un desemprego moi baixo (polo menos oficialmente), pero até a inflexión da pandemia a inflación tamén foi moi baixa. De feito, os bancos centrais pugnaron por elevar as taxas de inflación para adecualas aos seus obxectivos.
Cal é a explicación marxista da inflación? Para comezar hai que analizar que ocorre co valor nunha mercadoría. O prezo dun produto ou servizo está formado polo custo do uso de maquinaria e materias primas (o que Marx chamou capital constante) e a creación de novo valor pola man de obra na produción. Os capitalistas dedícanse á acumulación de capital (ganancias), de xeito que tentan continuamente reducir o custo do traballo (salarios) mediante a introdución de tecnoloxía con vistas a minimizar o volume de traballo humano.
Porén, ao facelo tenden a reducir o aumento de novo valor en relación co prezo total dunha mercadoría. Así, a inflación de prezos tende a desacelerarse co tempo. Pero tamén interveñen outros factores. En primeiro lugar, os prezos das materias primas poden crecer rapidamente (cousa que ocorreu agora). E en segundo lugar, as autoridades monetarias poden modificar a oferta monetaria na economía. Isto último pode contrarrestar a tendencia á desaceleración do aumento de novo valor con taxas de inflación máis baixas e incrementar o prezo do diñeiro.
O que nos di isto é que, se as economías sofren un gran baixa, o crecemento do novo valor se reducirá a cero ou se tornará negativo: é a deflación. E se as autoridades monetarias tamén seguen pechando a billa do diñeiro, as taxas de inflación anularanse. Ímolo ver.
- Na túa explicación da crise actual, sostés que é consecuencia dunha crise subxacente de rendibilidade, unha caída da taxa de ganancia, que dá pé á redución do investimento na economía real. Isto ás veces confunde á xente, que sinala o feito de que as grandes empresas sentan sobre enormes cantidades de diñeiro. Outros afirman que é o resultado das subas abusivas de prezos que inflan as ganancias das empresas. Que diferenza e que relación hai actualmente entre rendibilidade, masa de beneficios e suba abusiva de prezos?
As empresas moi grandes, particularmente, tiveron enormes beneficios. E houbo o que algúns chaman subas abusivas de prezos por parte de empresas que gozan dun poder monopolista, como as grandes enerxéticas e as de subministracións públicas. Mais para a gran maioría de empresas, a competencia é feroz nos seus respectivos mercados e o custo crecente das materias primas e agora dos tipos de xuros están socavando a súa rendibilidade.
Así, cando lemos sobre os enormes beneficios das empresas enerxéticas, tecnolóxicas e mediáticas, nomeadamente nos Estados Unidos, trátase dunha minoría. A rendibilidade media (en proporción ao capital investido) achégase ao nivel máis baixo en 70 anos. Do 15 ao 20 % das empresas xa non obteñen ganancias suficientes para atender o servizo das súas débedas: podémolas chamar empresas zombis, os mortos viventes do capital empresarial.
É sumamente importante non asumir que a inflación e os aumentos de beneficios se deben ante todo á suba abusiva de prezos e a posicións monopolistas, pois iso suporía que, se puxésemos un tope aos prezos e acabásemos cos monopolios, a produción capitalista podería proseguir sen contratempos e sen inflación. Medidas como os topes de prezos poden parecer temporalmente beneficiosas para a xente traballadora, pero as crises capitalistas non desaparecerían, e a crise de custo da vida continuaría.
Unicamente a propiedade pública e o control público, non só dos monopolios naturais, senón tamén das principais empresas estratéxicas e entidades financeiras, dentro dun plan de investimentos, emprego e control climático, poden poñer fin á inflación sen caer nunha recesión.
- Unha das cousas que di Tooze é que as subas descoordinadas dos tipos de xuros poñen o mundo en risco dunha forte recesión. Até que punto existe este perigo? E podería unha política monetaria máis coordinada evitalo? É sequera posíbel esa coordinación?
Subas descoordinadas? Así que, se se coordinasen todo iría ben? Penso que non. A alza mundial dos tipos de xuros, impulsada pola caída dos prezos dos bonos e as intervencións dos bancos centrais, xa é en certo xeito un proceder coordinado, xa que cada país debe seguir o outro ou ver como se derruba a súa propia moeda nacional.
A coordinación da política monetaria non evitaría unha recesión a menos que detivese e revertese esas subas. O chamado Acordo Praza de 1985, en que se pactou reducir a fortaleza do dólar, apenas repercutiu no crecemento económico das principais economías. E actualmente non é probábel que se chegue a un acordo como aquel. Se tivese que haber coordinación, debería englobar un plan de investimentos mundial, o control climático e a redución da pobreza. E non hai ningunha posibilidade de que isto se faga.
- Como afectan as subas dos tipos de xuros ás diferentes partes da economía mundial? Que efectos teñen nos países capitalistas avanzados? Que impacto terán no Sur global, especialmente nos países máis endebedados? Volveremos ver crises masivas de débedas soberanas?
Moitas economías subdesenvolvidas emerxentes xa teñen apuros financeiros e encamíñanse á suspensión de pagamentos (Sri Lanka, Zambia, Paquistán). O Fondo Monetario Internacional (FMI) prevé que o ano que vén terá que amortizar moitos máis créditos seus, endebedando aínda máis a moitos pobres e someténdoos á disciplina fiscal do FMI. Isto só pode implicar máis austeridade para eses países. Pero esta situación tamén afectará probabelmente a economías avanzadas a medida que os Estados recorten o gasto poscovid e traten de reducir os crecentes niveis de endebedamento, tanto privado como público.
- Afirmaches que estamos ante unha depresión mundial prolongada, caracterizada por recesións e débiles recuperacións. Un dos motivos radica en que os Estados apontoaron grandes empresas que non son competitivas, as chamadas zombis, con baixos tipos de xuros e rescates. A finais da década de 1970, as fortes subas de tipos de xuros decretadas por Paul Volcker permitiron finalmente controlar a inflación e marcaron o comezo do prolongado auxe neoliberal, pero a cambio de grandes quebras, moito desemprego e unha crise masiva da débeda en todo o Sur global. Poderían os bancos centrais facer o mesmo e abrir unha nova rolda de crecemento capitalista mediante a chamada destrución creativa?
A destrución creativa ou terapia de choque ao estilo da de Volcker a finais da década de 1970 evitouse no crash financeiro mundial de 2008. En efecto, o daquela presidente da Reserva Federal, Bernanke, adoptou a política oposta, ampliando a oferta monetaria e o crédito ao sector capitalista para o rescatar (acaba de ser galardoado cun chamado premio Nobel por iso).
Despois, as compañías recibiron unha alimentación dosificada a base de créditos cun xuro próximo a cero xunto cunha inflación baixa para permitir que crecesen, pero crecer moi devagar. Unha longa depresión substituíu a destrución creativa. En 2019 estaba anunciada unha nova recesión. Agora, en 2022, non se previron inxeccións crediticias, senón todo o contrario, debido á elevada taxa de inflación. No seu lugar, os bancos centrais tentan aplicar a terapia de choque á inflación.
Parece coma se as estruturas do capitalismo mundial que se desenvolveron baixo a hexemonía dos EUA durante o período neoliberal estivesen a se desmontar. Tanto os problemas nas cadeas de abastecemento globais que sacou á luz a pandemia da covid, como o aumento das tensións xeopolíticas, especialmente entre os EUA e China, ademais de Rusia, fan que países e empresas abandonen a globalización tal como a coñecemos. É iso certo? É temporal a caída do comercio mundial ou existe un patrón emerxente de división da economía mundial en bloques separados?
Os economistas da corrente dominante están divididos con respecto á cuestión de se a globalización xa é historia ou non. Con este termo refírense á expansión do comercio mundial sen aranceis nin cotas e un maior investimento financeiro en todo o mundo. Así e todo, desde a crise financeira mundial, o comercio mundial de bens medrou máis lentamente que o aumento do PIB (que xa foi bastante lento), mentres que os fluxos de capital a escala mundial, particularmente con destino ás economías emerxentes, se esgotaron.
Hai quen argumenta que a globalización do comercio de servizos substituirá a do comercio de bens, de maneira que a globalización non morreu. Non acho ningunha proba que demostre que o sector do comercio de servizos, que é moi pequeno, poida substituír o minguante comercio de bens, especialmente coas tensións entre os EUA e China, o aumento das barreiras arancelarias e as sancións a Rusia e Irán, etc., que probabelmente irán a máis e non a menos.
A Gran Moderación e o período de globalización son cousa do pasado. Isto supón unha rivalidade máis intensa e máis conflitos, non só no comercio e o investimento. Como dixo Marx, os capitalistas actúan como bos irmáns contra a clase traballadora, pero como irmáns hostís e conflitivos entre eles.
Porén, a globalización noutro sentido distinto está ben viva; isto é, o bloque imperialista, dirixido polos EUA, que aplica medidas para debilitar toda forza e todo país que se opoña aos intereses do bloque. O bloque imperialista ármase contra a crecente oposición de potencias que se resisten e non están dispostas a aceptar a hexemonía estadounidense. Pero non estou seguro de que isto supoña a existencia dun bloque de oposición coordinado. A oposición aínda parece moi dispersa.
- Por último, os Estados máis poderosos e as políticas dos seus bancos centrais terán un impacto devastador na clase traballadora e as nacións oprimidas. Isto soa a guerra de clases e a imperialismo doutros tempos. Que deberían esixir agora os movementos obreiros e as nacións oprimidas? Que debería propugnar a esquerda a curto e a longo prazo?
A curto prazo debemos loitar contra o aumento do custo da vida. Debemos apoiar as loitas dos sindicatos, os únicos defensores dos e as traballadoras no lugar de traballo. Debemos loitar por un salario para vivir dignamente e por aumentos salariais iguais ás taxas de inflación a fin de manter como mínimo os salarios reais. Debémonos opor a todos os aumentos dos tipos de xuros e outras medidas encamiñadas a recortar o gasto orzamentario en servizos e benestar e/ou todo aumento dos impostos para a maioría.
A inflación pódese controlar e reducir se asumimos o control do sector bancario e sectores estratéxicos da economía. É preciso substituír o mercado da enerxía, etc., pola planificación estatal democrática para cubrir as necesidades sociais e investir en tecnoloxía e postos de traballo idóneos.
Hai que pór fin ás guerras destrutivas que vimos no século XXI en Iraq, Afganistán, Ucraína, África subsahariana e as que talvez xurdan en Asia Central. Non só comportan a perda da vida e a base de sustento de centos de millóns de persoas, senón que tamén supoñen unha dilapidación masiva de recursos e un golpe devastador para o medio ambiente.
Ou sexa: non á rebaixa do nivel de vida; non ao recorte do gasto público que beneficia á xente; non máis guerras; por unha economía mundial planificada de propiedade pública e controlada democraticamente polas institucións do pobo e non por multimillonarios cobizosos e o mercado capitalista.
[Entrevista tirada do sitio web Viento Sur, do 3 de novembro de 2022]