Entrevista a Noam Chomsky: "A supervivencia da democracia está en xogo"
Hai que superar a lóxica capitalista, hai que superar a praga neoliberal e hai que superar o liderado malévolo; tres barreiras principais. Non vai ser doado, mais non é imposíbel. As outras crises: quecemento global, guerra nuclear, deterioración da democracia, sabemos como afrontalas e é imprescindíbel facelo
- Mentres unha parte importante da humanidade semella centrada no impacto do coronavirus e as súas consecuencias, vostede volve insistir e advirte que a sobrevivencia da nosa especie humana é o que verdadeiramente está en perigo.
Debemos recoñecer que este é un momento histórico importante. Estamos no medio dunha confluencia de crises existenciais: a da catástrofe ambiental, a da guerra nuclear, a crise da deterioración da democracia, que é o único medio para combater estas crises. E, ademais, as crises de pandemias. A Covid-19 en particular -da que sairemos- terá un custo innecesario, terríbel. Pero non será o último. Tivemos moita sorte até o de agora porque as repetidas epidemias de coronavirus que vivimos lograron conterse. O ébola, por exemplo, foi altamente letal pero non demasiado contaxioso. O SARS é moi contaxioso, pero non moi letal. A próxima pandemia que se presente podería ser ambas: altamente contaxiosa e altamente letal. Entón enfrontarémonos a algo así como a Peste Negra do século XIV. Podemos previlo, pero hai que o facer.
- Por que temos unha pandemia hoxe?
É unha pregunta importante para facer. Tivemos a epidemia de SARS en 2003, un virus moi similar. Os científicos advertiron que virían outros, que debiamos prepararnos e sabiamos como facelo: illar os virus, planificar como desenvolver unha vacina, fortalecer un sistema de prevención de pandemias. Todo está bastante claro. Pero non abonda con ter a información, alguén ten que o facer. As grandes empresas farmacéuticas teñen os recursos, os laboratorios, etc. Non o fan, porén, porque hai algo que se chama capitalismo. O capitalismo dita que sempre tentes aumentar as túas ganancias. Non gastas diñeiro en algo que podería suceder dentro de dez anos e no que non se gañará moito diñeiro, de todos os xeitos. Tes a vacina, a xente úsaa, acabouse. As compañías farmacéuticas invisten en cousas que poidan seguir vendendo mañá.
- Se cadra, as crises están mostrando a necesidade de que o Estado retome o seu protagonismo?
O goberno ten recursos inesgotábeis, laboratorios marabillosos, pero non pode facelo por algo chamado neoliberalismo. Como o expresou Ronald Reagan no seu discurso inaugural, “o goberno é o problema, non a solución”. Isto significa que as decisións teñen que pasar das mans do goberno ao poder privado. A razón? Eles acreditan en que o goberno é unha institución defectuosa porque responde á poboación, polo menos en parte, e ese é un problema grave. Non podemos permitilo. Xa que logo, para eles é necesario trasladar as decisións a tiranías privadas que non renden contas ao público en absoluto. Chámase “liberdade” no discurso orwelliano contemporáneo. Volvendo á pandemia, significa que o goberno non puido intervir, porque nunca pensaron na xente. Así que non houbo esforzos para desenvolver a vacina e así sucesivamente. No entanto, houbo algúns avances.
- Refírese ás políticas do presidente Obama e a súa proposta de seguro médico? Canto desfixo Trump dese legado?
A administración Obama puxo en funcionamento un plan de resposta ante unha pandemia que era ben esperábel que estalase. Houbo investigacións conxuntas entre científicos estadounidenses e chineses para tratar de identificar coronavirus en covas de China e tentar secuenciar os xenomas. Executáronse programas de demostración para ver que pasaría se o virus se propagaba. Todas estas iniciativas sucederon até xaneiro de 2017. Aínda que non eran suficientes, polo menos eran algo.
Nos primeiros días da súa presidencia, Trump desmantelou estes proxectos. Todos os anos tentou retirar os fondos. A última vez foi en febreiro de 2020. Cando a pandemia se desata, o presidente recorta os gastos relacionados coa saúde pública, incluídos os do Centro para o Control de Enfermidades. Como resultado, Estados Unidos estaba especialmente mal preparado cando chegou a pandemia. Houbo todo tipo de incompetencia e malicia en relación á súa xestión.
O que aparecen como serios desatinos do presidente Trump contou, en realidade, con apoios institucionais sólidos.
O Congreso Republicano aprobou centos de iniciativas lexislativas para acabar coa lei de atención accesíbel, a lei de Obama, e non deixar nada no seu lugar. A lei algo avanzou. Non se achega ao que teñen outros países, pero polo menos foi un avance e queren matala, porque, para eles, non debería existir nada fóra do mercado. Se podes sobrevivir ben, ou se non mal. Chámase “libertario”, o que é unha broma de mal gusto. É totalitario. Estanche dicindo que se es o suficientemente rico para sobrevivir, xenial; se non o es, mala sorte. Iso estase manifestando na crise da COVID-19. Hai moita xente que se nega a facer a proba porque é demasiado cara. Refírome a que tecnicamente o goberno paga pero daquela a xente recibe copagamentos que a súa compañía de seguros non pagará. Os cidadáns dos Estados Unidos son o catro por cento da poboación mundial e o 25 por cento dos casos. Non hai mellora. De feito, está empeorando. Eu non saín da casa en catro meses.
- Hai un momento en que estas ideas colleron maior forza?
Bota unha ollada aos hospitais, especialmente desde Reagan Os programas neoliberais de Reagan foron realmente duros coa poboación en xeral. Os hospitais funcionan cun modelo comercial, deben ser eficientes, só teñen os recursos para utilizarse nunha situación normal. Aseméllanse a unha liña de montaxe na empresa Ford Motors. Cos recursos xustos. Cando se presenta calquera situación excepcional, a desfeita é total. De feito, este modelo de negocio reaganiano tivo un efecto en todo o mundo. Esas son as batallas que se libran internamente en Estados Unidos, pero o mesmo está a acontecer en todas as partes. Os movementos populares están tentando moverse cara a unha sociedade viábel e habitábel. E a pregunta é quen vai gañar?
- Como reverter algunhas destas políticas fronte a tantas urxencias?
Por suposto que é moito o que se pode facer, pero hai que superar barreiras serias. Hai que superar a lóxica capitalista, hai que superar a praga neoliberal e hai que superar o liderado malévolo; tres barreiras principais. Non vai ser doado, mais non é imposíbel. As outras crises: quecemento global, guerra nuclear, deterioración da democracia, sabemos como afrontalas e é imprescindíbel facelo. Non queda moito tempo.
- Neste contexto, o resultado electoral do próximo 3 de novembro pode ser a chave para superar ou agravar as distintas crises que vén enumerado e describindo?
Abofé, as eleccións de 2020 son probabelmente as máis importantes que ocorran non só na historia de Estados Unidos senón tamén na historia da humanidade, por unha razón que non se discute e que é en si mesma abraiante. É a pregunta máis importante que hoxe enfronta a humanidade e, de non se responder axiña, podería significar a fin da vida humana organizada na Terra. Trátase da catástrofe ambiental que se aveciña. Non está lonxe, non se pode atrasar e debemos decidir se a imos enfrontar. Este é o tema principal que está en xogo nas eleccións. O presidente Trump e o seu partido deixaron moi claro que queren acelerar a carreira cara ao desastre. Quizais sexa un sinal de que a especie humana é simplemente inviábel, se non podes lidar cun problema como este. E non é o único. A segunda cuestión crucial que enfrontan os seres humanos -e que tampouco se menciona- é a crecente ameaza de guerra nuclear. É moi alta, maior que durante a Guerra Fría segundo os principais expertos no tema, e segue elevándose considerablemente. Témonos que preguntar en que tipo de sociedade vivimos. Que clase de especie somos se non estamos dispostos a parar estas desfeitas.
- Cal é a razón para que estes temas tan vitais e urxentes non sexan a prioridade na axenda política estadounidense?
Estados Unidos é un país moi libre, máis que calquera outro no mundo. Doutra banda, é a máis empresarial das democracias occidentais. Os empresarios estadounidenses teñen unha elevada conciencia de clase. Son marxistas até os miolos, nunha especie de marxismo vulgar invertido. Libran conscientemente unha guerra de clases, sen descanso, sen retroceder, sen se deter nunca. E hai resultados.
As institucións financeiras son tan poderosas que non permiten resolver estes temas porque para eles non son un problema. A poboación quéreo, pero cada vez que se fai algo as institucións financeiras veñen e esmágano. Ben, por que deberían existir? Por que deberiamos ter o 40 por cento dos beneficios en Estados Unidos en mans de institucións depredadoras, que non fan nada pola economía e probabelmente a prexudican? Por que deberiamos ter unha industria de combustíbeis fósiles, que cumpriu a súa función nas primeiras etapas do desenvolvemento capitalista, pero agora é unha institución que se dedica a matar persoas e destruír a vida na Terra? Por que conservala? Por que non hai un rexeitamento masivo? Nin sequera sería tan caro actualmente co prezo do petróleo á baixa. Por moito menos gasto do que se dedica a outras cousas, o goberno podería acabar coa industria dos combustíbeis fósiles. Por que non tapar os pozos que teñen fugas de metano ou avanzar cara a unha enerxía sustentábel?. Son tarefas factíbeis, mais primeiro de nada deben elevarse ao nivel de conciencia.
- Neste sentido, obsérvase o xurdimento de novos tipos de activismo político sumados ás protestas masivas, cunha intensa participación dos mozos, ou fenómenos como o movemento Black Lives Matter. Que significa a aparición destes novos factores e actores na política estadounidense?
É moi significativo. Black Lives Matter despois do asasinato de George Floyd non se parece a nada na historia de Estados Unidos, literalmente. Nunca houbo un movemento social que se desenvolvese a tal escala cun enorme respaldo popular. Dous terzos da poboación o apoiaron, iso é máis que o que Martin Luther King logrou en pleno apoxeo. É solidariedade entre negros e brancos, marchando do brazo, buscando temas importantes que abordar; non só os ataques policiais contra os negros -que xa é bastante escandaloso- senón tamén problemas moito máis profundos. Aínda que é un cambio importante na sociedade estadounidense non é un fenómeno illado. É un dos moitos signos dunha conciencia crecente acerca dos problemas máis enraizados e complexos. Transcorreron 400 anos desde que trouxeron escravos aos Estados Unidos; 400 anos de continua violencia e opresión sen tregua até o presente, cun lúgubre legado. E finalmente estase considerando con bastante seriedade. Hai un par de meses o New York Times publicou unha serie moi significativa chamada “1619” (data do comezo do trafico de escravos), na cal se daba conta dos crimes atroces da escravitude e a post escravitude até o presente. Hai uns anos sería inimaxinábel, nin sequera se lle ocorrería a alguén facela.
- Canto pode influír o racismo e antirracismo nas vindeiras eleccións do 3 de novembro?
Está a ter un efecto substancial. Para a administración Trump, para o Partido Republicano, é a peza absolutamente central da súa campaña. Fan fincapé abertamente na supremacía branca. O tema central é mostrar unha América cristiá branca en perigo; mentres diminúe o seu número e crece sobre ela a ameaza de persoas de cor, de minorías, de sectores con ideas progresistas, hai que preservar a América cristiá supremacista, branca e racista. Ese é o tema aberto da campaña. Nunca existiu nada semellante. Vin correntes subterráneas deste tipo ao longo da historia de Estados Unidos, pero nada tan abertamente racista. Non é só a campaña, son os chíos, os comentarios, cada declaración que está facendo Trump é unha incitación á supremacía branca, ao odio branco. A súa base son agora os evanxélicos, ese 25 por cento da poboación que é republicana, rural, tradicional, conservadora, cristiá branca.
- Hoxe reflíctese no clima social un nivel de polarización que non se vía desde hai décadas. Unha parte importante esta mobilizada con cuestionamentos profundos. As protestas poden ser o motor do cambio?
Si, é posíbel cun activismo popular comprometido. É o tipo de cousas que se están vendo nas rúas despois do asasinato de Floyd. Ese tipo de mobilización interxeracional e multiétnica pode xerar cambios. De feito, levou a todos os cambios positivos que tiveron lugar ao longo da historia: abolición da escravitude, dereitos da muller, oposición á agresión, o que sexa; sempre veu do mesmo lugar e iso pode pasar agora. Pero hai que facelo. Todo o que mencionamos ten solucións que non son utópicas, están ao alcance. É necesario que alguén recolla a pelota e corra con ela. Algunhas das formas de facelo é manifestarse nas rúas ou ocupando oficinas do Congreso, como o fixo o grupo de mozos Sunrise Movement coa oficina de Nancy Pelosi. Ben, obtiveron apoio dos representantes novos elixidos na onda de Sanders, especialmente Alexandria Ocasio-Cortez, e logrouse poñer un New Deal Verde na axenda legislativa por primeira vez. Ese é un prerrequisito para a supervivencia, a enorme oposición nos centros de poder, a industria de combustíbeis fósiles, as industrias financeiras, os bancos, etc. É o tipo de cousas que ofrecen esperanza dunha supervivencia e unha vida digna. Pódese facer, pero non ocorre por si só.
- Como xoga o Partido Demócratas neste novo escenario político e cun panorama electoral no que leva vantaxe pero pode ser imprevisíbel?
Os movementos populares son tremendamente significativos, tamén no seo Partido Demócrata. Cal se impoñerá? O partido da base popular, que é unha especie de socialdemócrata, ou o dos clintonistas, orientado cara aos donantes, particularmente os máis ricos. A oposición demócrata está dividida entre estas dúas tendencias e as súas diferenzas plásmanse en moitos temas importantes. Un, por exemplo, o cambio climático. Joe Biden e Kamala Harris, os nomeados á presidencia e vicepresidencia, pedían a fin dos subsidios para as empresas de combustíbeis fósiles, demanda explicitada na plataforma electoral de 2016. A idea de que o goberno subsidie as empresas que se comprometen a destruír a vida na Terra está máis aló das palabras. E non só nos Estados Unidos, sucede en todo o mundo. O Partido Demócrata, dirixido por burócratas seguidores de Clinton, eliminouna do programa, ante o risco de que estas empresas deixasen de contribuír á campaña.
- Canto de fondas son as diferenzas entre a á máis “progresista” e a “burocracia recadadora”, como vostede chama aos seguidores de Clinton?
Bota unha ollada á campaña de Sanders. As posicións de Bernie son condenadas nun espectro amplo, mesmo por liberais que din: “son aceptábeis, son boas, pero o país non está preparado para elas”. Repasemos o programa para o que o país “non está preparado”. Sanders ten dúas propostas principais: unha é a atención médica universal. Existen nalgún país que non teña saúde universal? Non, existe en todas as partes. Entón, o que se afirma en todo o espectro mediático é que é demasiado radical dicir que Estados Unidos podería chegar ao nivel de calquera outro país avanzado, mesmo ao dos países pobres. “É imposíbel. Non podemos chegar tan alto”.
A outra proposta é a educación superior gratuíta. Está en todas as partes; nos países capitalistas máis avanzados, aqueles con maiores récords e logros: Alemaña, Finlandia, Francia, onde queira que mires hai educación superior gratuíta. Os países pobres tamén a teñen. Pero soa como algo demasiado radical para os estadounidenses. Para os clintonistas -burócratas, conservadores, preocupados polos donantes ricos- estas propostas non se poden permitir. Para a base popular son fundamentais; desexan elevarse ao nivel do resto do mundo.
- Case terminado o seu primeiro mandato, que cre que significou a presidencia de Trump para a democracia estadounidense?
Abres os xornais case todos os días, por exemplo, no New York Times, e ves un titular que di “É esta a fin da democracia estadounidense”?, “Son estas as derradeiras eleccións estadounidenses”?. Non son teorías conspirativas marxinais. A supervivencia da democracia está en xogo. A democracia non se basea só en regras e leis. Baséase na boa fe e a confianza. A democracia moderna máis antiga, Gran Bretaña, ten 350 anos, a súa constitución pódese escribir nunha pequena tarxeta, é unha oración ou dúas. E existiu grazas á boa fe e a confianza. Cando Boris Johnson prorrogou o Parlamento, para poder aprobar a súa versión do Brexit, houbo un gran rebumbio en Inglaterra e a Corte Suprema reaccionou. Iso non sucedería en Estados Unidos coa Corte que temos. O que está facendo Trump é moito máis extremo. O Poder Executivo foi case totalmente depurado de calquera voz crítica ou mesmo independente. Quen quedan son só aduladores, como Mike Pompeo ou Mike Pence. Constitucionalmente, os nomeamentos realizados polo presidente deben ser ratificados polo Congreso, polo Senado. Non está sucedendo. Nin sequera os envía para a súa confirmación. Simplemente, noméaos nun posto temporal. Trump creou en Washington unha lameira de corrupción. É como unha especie de ditadorciño.
Que queda da democracia? Non demasiado. Hai moito de que culpar os demócratas. Moito. Pero o que está pasando no Partido Republicano nunca ocorreu na historia da Democracia Parlamentaria, baixo o liderado dun ditadorciño. O Senado en mans de Mitch McConnell, cómplice próximo do Presidente, simplemente négase a actuar. Non fai máis nada que aprobar leis para enriquecer a porción do electorado súper rico de Trump: recortes de impostos, exencións corporativas, etc. Tamén se dedica a copar de cheo o poder xudicial, con avogados novos de ultradereita que permanecerán por máis dunha xeración e poderán bloquear calquera lexislación que se afaste das súas posicións extremadamente reaccionarias. Este é o Senado. O Poder Executivo acabouse.
- Como sinalou moi claramente, en Estados Unidos conviven un goberno que se vai movendo cada vez máis cara á extrema dereita do espectro político, con enormes movementos políticos de participación masiva no medio desta fonda crise de saúde, que agudizou moitas das contradicións subxacentes. Nese contexto, como imaxina o mundo post-covid-19?
Os que produciron a crise na que estamos agora (a pandemia, o quecemento global -que é moito máis grave-, a ameaza dunha guerra nuclear, a destrución dos procesos democráticos, basicamente todo o programa neoliberal) están loitando sen descanso para asegurar que o sistema que crearon, do que se beneficiaron, persista dunha forma aínda máis dura, con maior vixilancia e control. Unha tendencia mundial que se exemplifica na política exterior de Trump. Non é fácil atopar demasiada coherencia no caos da administración actual, aínda que destacan algúns ítems. En asuntos internacionais a intención descrita abertamente por Steve Bannon (un dos principais estrategas de Trump nos primeiros anos) foi crear unha internacional reaccionaria; unha internacional dos Estados máis dereitistas do mundo, dirixida pola Casa Branca. Iso significa no Medio Oriente alentar as ditaduras familiares do Golfo, MBS [Mohammad bin Salman, príncipe de Arabia Saudita] e o resto. Ou apoiar a peor ditadura na historia de Exipto, (Trump fala dela como a súa ditadura favorita), ou que Israel se moveu moi á dereita. No hemisferio occidental, apoiar países como o Brasil de Bolsonaro ou a outras figuras de ultradereita. Indo máis cara ao leste temos a India de Modi, que intenta desmantelar a democracia secular. O grupo gobernante radical hindú é o seu candidato preferido. En Europa, Victor Orban de Hungría, quen atenta contra o sistema democrático e ademais doutros exemplos que abundan polo mundo. Basicamente, unha iniciativa internacional reaccionaria da Casa Branca.
Trátase dunha estratexia global que se combina a nivel nacional cos programas neoliberais que prexudicaron gravemente a poboación e beneficiaron enormemente a unha minoría minúscula. Persistirán nunha forma aínda máis dura, esa é unha tendencia internacional.
- Que alternativas hai fronte a isto? Cal sería a resposta?
En todo o planeta hai forzas populares que din “ese non é o mundo que queremos”, “ese non é un mundo no que a xente poida vivir unha vida digna, no que a sociedade poida sobrevivir, no que haberá políticas dirixidas ás necesidades non lucrativas”. Estanse reunindo de feito. Nuns días realizarase o primeiro encontro da Internacional Progresista. Foi fundada pola xente de Bernie Sanders nos Estados Unidos, Young 25 en Europa coa xente de Varoufakis (ex ministro de economía de Grecia), un movemento europeo transnacional que está tratando de preservar o que é valioso na Unión Europea e superar as súas serias fallas. Teñen candidatos no Parlamento Europeo e trouxeron voces do Sur Global. A primeira reunión terá lugar en Islandia, o Primeiro Ministro é membro da organización. Iso representa outra forza en distintos lugares do mundo. Representa unha especie de guerra de clases a escala internacional, enfrontando riscos que nunca existiron na historia da humanidade. Son colosais. Trátase literalmente da supervivencia da humanidade. Esa é a situación que temos agora mesmo, non se pode facer unha predición.
Si sabemos moi ben como actuarán as forzas reaccionarias. Teñen recursos económicos, poder estatal, teñen programas, están comprometidos. A pregunta é como reaccionará a poboación xeral do mundo. Teñen opcións, teñen posibilidades, teñen números. A pregunta é se poden montar unha forza contraria que dalgún xeito permita á humanidade escapar da actual confluencia de crise que enfrontamos.
- Que tipo de liderados políticos se requiren nestas circunstancias? Cales imaxina xurdindo desta pandemia?
Agora mesmo é difícil ser particularmente optimistas respecto diso, pero sabemos que tipo de liderado político nos gustaría que saíse. A cuestión é se podemos facer que sexa así. Collamos a Internacional Progresista. Coido que xente como Bernie Sanders e Yanis Varoufakis e outros asociados co seu movemento, AOC [Alexandria Ocasio-Cortez] nos Estados Unidos, e algúns outros con este perfil, serían o tipo de líderes políticos que poderían lidar con estas grandes crises. Non sós, por suposto. Os líderes políticos non poden facer nada [sós]. Primeiro necesitan un apoio popular masivo. E logo teñen que romper o poder que posúen as institucións e que controlan a sociedade. Hai que recordar que vivimos en mundos de Estado-Capitalismo e cada país ten unha forma ou outra de Estado-Capitalismo. Iso significa unha concentración extrema de poder en institucións privadas con enorme vontade e poder enorme e que adoitan ter unha gran influencia en todo o que sucede. Iso ten que ser eliminado.
- Unha pregunta final. No que respecta a América Latina, na cal vemos esta batalla entre gobernos máis progresistas e gobernos de dereita ou extrema dereita como é o caso do Brasil de Bolsonaro. Que mensaxe lle gustaría transmitir á Rexión neste momento?
Brasil envía mensaxes moi claras. O Banco Mundial, que non é unha organización particularmente de esquerda, fixo unha análise detallada da economía en 2016, un par de anos despois de que Lula deixará o cargo. Cualificaron os anos de Lula como unha década dourada na historia de Brasil, con fortes reducións da pobreza, incorporación de gran parte das poboacións que foran marxinadas, inclusión, grandes avances no desenvolvemento social. Dixeron que foi unha década dourada, nada comparábel. Nese momento Brasil foi probabelmente o país máis admirado do mundo, estaba en foros internacionais, era unha voz para o Sur Global, estaba unindo a Sudamérica. Lula era se cadra a figura política máis respectada do mundo. Que é agora? Brasil é simplemente obxecto do desprezo e o ridículo do mundo, dirixido por un pallaso virulento, unha persoa que apoia a ditadura militar, que busca destruír. A devastación da selva amazónica aumentou aproximadamente o 30% só no último ano. Acabemos con todo, enriquezamos aínda máis os ricos, matemos a quen non nos guste, deixemos que a pandemia continúe. É o goberno quizais máis reaccionario na historia de Brasil. Un obxecto de burla en todo o mundo. Ben, esas son leccións. Contamos cun prazo de dez anos. A lección é que tes o futuro nas túas mans. Podes facelo dun xeito, podes facelo doutro xeito. Non hai forma de predicilo. Iso é Brasil, poderíase aplicar o mesmo aos demais.
[Artigo tirado do sitio web arxentino Telam, do 11 de setembro de 2020]
