Entrevista a Samir Amin: "A soberanía é un concepto fundamental que debemos recuperar"

Para os pobos a crise sistémica do capitalismo é insostíbel, xa que implica a crecente desigualdade na distribución dos beneficios e das riquezas dentro das sociedades

As análises sobre a crise que axita -de xeito estrutural- o actual sistema capitalista chegan a ser dunha esterilidade patética. Mentiras dos medios, políticas económicas antipopulares, vagas de privatizacións, guerras económicas e “humanitarias”, fluxos migratorios. O cóctel é explosivo, a desinformación é total. As clases dominantes fregan as mans fronte a unha situación que lles permite manter e reafirmar o seu predominio. Intentemos entender algo. Por que a crise? Cal é a súa natureza? Cales son agora e cales deberían ser as respostas dos pobos, das organizacións e dos movementos preocupados por un mundo de paz e xustiza social? Entrevista con Samir Amin, economista e pensador egipcio sobre as relacións de dominación (neo)-coloniais, presidente do Foro Mundial de Alternativas.

- Durante varias décadas, os seus escritos e as súas análises dannos elementos de análise para descifrar o sistema capitalista, as relacións de dominación Norte-Sur e as respostas dos movementos de resistencia dos países do Sur. Hoxe entramos nunha nova fase da crise sistémica capitalista. Cal é a natureza desta nova crise?

 A crise actual non é unha crise financeira do capitalismo, senón unha crise do sistema. Isto non é unha crise en “U”. Nas crises capitalistas ordinarias (as crises en “U”) as mesmas lóxicas que levan á crise, logo dun período de reestruturacións parciais, permiten a recuperación. Estas son as crises normais do capitalismo. Por contra, a crise actual desde os anos 1970 é unha crise en “L”: a lóxica que levou á crise non permite a recuperación. Isto convídanos a facer a seguinte pregunta (que é tamén o título dun dos meus libros), saír da crise do capitalismo ou saír do capitalismo en crise?

 Unha crise en “L” indica o esgotamento histórico do sistema. O que non significa que o réxime vaia morrer lenta e silenciosamente de morte natural. Ao contrario, o capitalismo senil vólvese malo, e trata de sobrevivir redobrando a violencia. Para os pobos a crise sistémica do capitalismo é insostíbel, xa que implica a crecente desigualdade na distribución dos beneficios e das riquezas dentro das sociedades, que se acompaña dun profundo estancamento, por unha banda, e o profundamento da polarización global polo outro. Malia que a defensa de crecemento económico non é o noso obxectivo, hai que saber que a supervivencia do capitalismo é imposíbel sen crecemento. As desigualdades con estancamento, convértense en insoportábeis. A desigualdade é soportábel cando hai crecemento e todo o mundo se beneficia, mesmo se iso é de forma desigual. Como nos gloriosos anos 30. Entón hai desigualdade pero sen pauperización. Por contra, a desigualdade no estancamento acompáñase necesariamente de empobrecemento, e convértese en socialmente inaceptábel. Por que chegamos aquí? A miña tese é que entramos nunha nova etapa do capitalismo monopolista, que eu cualifico a dos “monopolios xeneralizados”, caracterizada pola redución de todas as actividades económicas ao status de facto da subcontratación en beneficio exclusivo das rendas dos monopolios.

- Como avalía vostede as respostas actuais á crise por parte dos países e dos diferentes movementos?

 Ante todo, gustaríame lembrar que todos os discursos dos economistas convencionais e as propostas que avanzan para saír da crise, non teñen ningún valor científico. O sistema non sairá desta crise. Vivirá, ou tratará de sobrevivir, a custa de destrucións crecentes nunha crise permanente. As respostas a esta crise son até o momento, o menos que se pode dicir, limitadas, pouco fiábeis e ineficaces nos países do Norte.

 Mais hai respostas máis ou menos positivas no Sur que se expresan polo que se chama “a urxencia”. A pregunta que xorde entón é: urxencia de que? Urxencia de novos mercados neste sistema en crise controlado polos monopolios da tríade (dos imperialismos tradicionais, da tríade Estados Unidos, Europa Occidental e Xapón) ou das sociedades emerxentes? O único caso de urxencia positiva nesta dirección é o de China que intenta asociar o seu proxecto de urxencia nacional e social para a súa posterior integración na globalización, sen renunciar a exercer o control sobre as condicións desta última. Esta é a razón pola que China é probabelmente o maior opoñente potencial á tríade imperialista. Pero tamén están os semi-emerxentes, é dicir, aqueles aos que lles gustaría selo, pero que non o son realmente, como a India ou Brasil (mesmo no tempo de Lula e Dilma). Países que non cambiaron nada nas estruturas da súa integración no sistema mundial, permanecen reducidos á condición de exportadores de materias primas e produtos da agricultura capitalista  Son “emerxentes” no sentido de que rexistran en ocasións taxas de crecemento non demasiado malas acompañadas por un crecemento máis rápido das clases medias. Aquí a urxencia é a dos mercados, non das sociedades. Logo están os outros países do Sur, os máis vulnerábeis, nomeadamente os países africanos, árabes, musulmáns, e aquí e alá outros en América Latina e en Asia. Un Sur sometido a un dobre saqueo: o dos seus recursos naturais para o beneficio dos monopolios da Tríade e os ataques financeiros para roubar os aforros nacionais. O caso arxentino é emblemático neste sentido. As respostas destes países son a miúdo por desgraza “pre-modernas” e non “post-modernas”, como se presentan: retorno imaxinario ao pasado, proposto por islamistas ou confrarías cristiás evanxélicas en África e en América Latina. Ou aínda respostas pseudo-étnicas que fan fincapé na autenticidade étnica de pseudo-comunidades. Respostas que son manipulábeis e a miúdo eficazmente manipuladas, aínda que dispoñan de bases sociais locais reais (non son os Estados Unidos os que inventaron o Islam ou as etnias). Con todo, o problema é grave, porque estes movementos teñen grandes recursos (financeiros, mediáticos, políticos, etc.) postos á súa disposición polas potencias capitalistas dominantes e os seus amigos locais.

- Que respostas se poderían imaxinar, por parte dos movementos da esquerda radical aos retos xerados por este capitalismo perigosamente moribundo?

 Unha das tentacións, que vou desbotar de inmediato, é que fronte a unha crise do capitalismo global, a resposta buscada tamén debe ser global. Tentación moi perigosa porque inspira estratexias condenadas ao fracaso seguro: “a revolución mundial”, ou a transformación do sistema global desde arriba, por decisión colectiva de todos os Estados. Os cambios na historia nunca se fixeron dese xeito. Partiron sempre daquelas nacións que son elos débiles no sistema global; de progresos desiguais dun país a outro, dun momento ao outro. A deconstrución imponse antes da reconstrución. Isto vale para Europa por exemplo: deconstrución do sistema europeo se se quere reconstruír outro posteriormente, sobre outras bases. Debemos abandonar a ilusión da posibilidade de “reformas” levadas a cabo con éxito dentro dun modelo que foi construído en formigón armado para non poder ser outra cousa que o que é. O mesmo para a globalización neoliberal. A deconstrución, chamada desconexión aquí, certamente non é un remedio máxico e absoluto, que implicaría a autarquía e a migración fóra do planeta. A desconexión chama á inversión dos termos da ecuación; en lugar de aceptar axustarse unilateralmente ás esixencias da globalización, inténtase obrigar a globalización a adaptarse ás esixencias do desenvolvemento local. Pero atención, neste sentido, a desconexión non é xamais perfecta. O éxito será glorioso se se realizan só algunhas das nosas principais demandas. E isto fala dunha cuestión fundamental: a da soberanía. Este é un concepto fundamental que debemos recuperar.

- De que soberanía está a falar? Cre vostede na posibilidade de construír unha soberanía popular e progresista, en oposición á soberanía tal como foi concibida polas elites capitalistas e nacionalistas?

 A soberanía de quen? Esa é a pregunta. Fomos acostumados a través da historia a coñecer o que se denominou como a soberanía nacional, a implementada pola burguesía dos países capitalistas, polas clases dominantes para lexitimar a súa explotación, en primeiro lugar sobre os seus propios traballadores, pero tamén para fortalecer a súa posición na competición cos outros nacionalismos imperialistas. É o nacionalismo burgués. Os países da tríade imperialista nunca coñeceron até o momento máis nacionalismo que ese. Por contra, nas periferias coñecemos outros nacionalismos, procedentes do desexo de afirmar unha soberanía antiimperialista, traballando contra a lóxica da globalización imperialista do momento.

 A confusión entre estes dous conceptos de “nacionalismo” é moi forte en Europa. Por que? Pois ben, por razóns históricas obvias. Os nacionalismos imperialistas estiveron na orixe de dúas guerras mundiais, fonte de estragos sen precedentes. Enténdese que estes nacionalismos sexan percibidos como nauseabundos. Despois da guerra, a construción europea deixou crer que axudaría a superar este tipo de rivalidades, para o establecemento dun poder supranacional europeo, democrático e progresista. Os pobos creron niso, o que explica a popularidade do proxecto europeo, que segue en pé malia os seus estragos. Como en Grecia, por exemplo, onde os votantes se pronunciaron contra a austeridade pero ao mesmo tempo conservaron a súa ilusión por outra Europa posíbel.

 Falamos doutra soberanía. Unha soberanía popular, en oposición á soberanía nacionalista burguesa das clases dominantes. Unha soberanía concibida como un vehículo de liberación, facendo retroceder a globalización imperialista contemporánea. Un nacionalismo antiimperialista, xa que logo, que nada ten que ver co discurso demagóxico dun nacionalismo local que aceptaría inscribir as perspectivas do país implicado na globalización local, que considera o veciño máis débil como o seu inimigo.

- Como se constrúe pois un proxecto de soberanía popular?

 Este debate levámolo a cabo varias veces. Un debate difícil e complexo tendo en conta a variedade de situacións concretas. Con, coido, bos resultados, especialmente nas nosas discusións organizadas en China, Rusia, América Latina (Venezuela, Bolivia, Ecuador, Brasil). Outros debates foron aínda máis difíciles, especialmente os organizados nos países máis fráxiles.

 A soberanía popular non é fácil de imaxinar, porque está atravesada por contradicións. A soberanía popular dáse o obxectivo de transferir un máximo de poderes reais ás clases populares. Estes poden ser tomados nos niveis locais, podendo entrar en conflito coa necesidade dunha estratexia a nivel do Estado. Por que falar do estado? Porque gústenos ou non, continuarase vivindo bastante tempo cos Estados. E o Estado segue sendo o principal lugar de decisión que pesa. Aquí está o fondo do debate. Nun extremo do abano do debate, temos os libertarios que din que o Estado é o inimigo co que se debe loitar custe o que custe, e que se debe actuar fóra da súa esfera influencia; no outro extremo temos as experiencias nacionais populares, nomeadamente as da primeira vaga do espertar dos países do Sur, cos nacionalismos antiimperialistas de Nasser, Lumumba, Modibo, etc. Estes líderes exerceron unha tutela verdadeira sobre os seus pobos, e pensaron que o cambio só podía vir desde arriba. Estas dúas correntes teñen que dialogar, comprenderse para construír as estratexias populares que permitan auténticos avances.

 Que se pode aprender daqueles que puideron ir máis lonxe, como en China ou América Latina? Cales son as marxes que estas experiencias souberon aproveitar? Cales son as forzas sociais que son ou poderían ser favorábeis a estas estratexias? Por que medios políticos podemos esperar mobilizar as súas capacidades? Estas son as preguntas fundamentais que nós, os movementos sociais, os movementos da esquerda radical, militantes antiimperialistas e anticapitalistas, debemos preguntarnos a nós mesmos e ás que hai que responder, co fin de construír a nosa propia soberanía, popular, progresista e internacionalista.

[Entrevista tirada do sitio web ‘Rebelión’, do 14 de outubro de 2016]