Estado español: Falsos autónomos e falsas prácticas
A precariedade das relacións laborais expresa a necesidade cada vez maior de que o capital explote os traballadores, sendo a desvalorización salarial o principal método utilizado para tratar de contrarrestar a presión á baixa sobre a rendibilidade. Nas últimas décadas, as reformas laborais levadas adiante na economía española facilitaron a xeneralización de condicións de contratación precarias
Este artigo céntrase na situación do traballo precario no Estado español: Todos os que traballan como autónomos e en prácticas operan realmente baixo esas condicións, ou moitos deles están empregados tan precariamente que non teñen contrato laboral? Se é así, como chegou a acontecer isto? Por que acontece cada vez máis? Este artigo formula algunhas respostas baseadas no enfoque marxista. Vinculamos a inestabilidade do emprego cunha maior explotación da forza laboral española. Esta tendencia é unha reacción do capital ás baixas taxas de beneficio e ao desenvolvemento de determinadas políticas económicas gobernamentais implementadas para satisfacer as demandas da Unión Europea. Debido á precariedade do traballo, as perspectivas de lograr unha vida estábel e autónoma para unha gran parte da mocidade traballadora do Estado español están seriamente ameazadas.
Introdución
Nas últimas décadas, os mercados laborais europeos transformáronse. A inseguridade laboral volveuse máis xeneralizada, un proceso derivado principalmente das políticas de axuste desenvolvidas para superar unha crise de rendibilidade na economía mundial que comezou nos anos setenta. No caso do mercado laboral, púxose o foco na desregulación: os marcos legais que regulan as relacións laborais volvéronse laxos xunto con prácticas de inspección dubidosas, o que facilitou a proliferación de actividades irregulares. De feito, o “traballo irregular” pódese entender como a máxima expresión do traballo precario, que cristaliza de diversas formas. O efecto máis grave do "traballo irregular" foi a exclusión dos empregados das prestacións da seguridade social.
O Estado español presenta un caso paradigmático a través do cal observar os procesos de desregulación laboral. Aínda que os logros en materia de seguridade social foron tardíos con respecto aos doutros países e estiveron inzados de peculiaridades, especialmente debido á ditadura de Franco que durou até os primeiros anos dos 70, o movemento obreiro do Estado español logrou conquistar certos niveis de protección social. O obxectivo destes esforzos era enfrontar a inestabilidade indisolubelmente ligada á relación salarial. A seguridade social brindaba aos traballadores protección contra as flutuacións do mercado e o poder negociador e coercitivo dos empregadores. En tempos máis recentes, as reformas laborais debilitaron enormemente ese marco protector a través de diversas medidas destinadas a promover a desvalorización dos salarios e peores condicións laborais.
Este artigo céntrase especialmente no uso fraudulento de determinadas formas xurídicas (traballo por conta propia e prácticas) que sitúan a unha parte importante dos traballadores asalariados no marco da economía irregular. Estas son dúas das diversas formas en que a precariedade se filtrou nas relacións laborais na economía española. Argumentouse que formas xurídicas como a do traballador autónomo dependente responden a cambios estruturais nas relacións laborais que sufriron mutacións debido a cambios técnicos e organizativos. Por tanto, necesitáronse novas normas para regular estas "zonas grises"(1) que se manifestan nos mercados laborais, máis aló da relación binaria entre capital e traballo.
Este artigo baséase nunha análise marxista. En esencia, identifica as tendencias recentes nas relacións laborais como aumentos da explotación debido a demandas de capital relacionadas coa baixa rendibilidade. Desde este enfoque, o aumento da precariedade (como falsos autónomos e falsas prácticas) apoiou a mingua da participación salarial (WS) no Estado español, que de 2009 a 2019 sufriu unha caída do 7%(2).
O artigo estrutúrase en catro apartados, comezando con esta breve Introdución. Na seguinte sección, formúlanse os rudimentos teóricos da análise marxista como a mellor maneira de entender as causas detrás do aumento da precariedade, seguido dun estudo de como a desregulación laboral no Estado español seguiu as directrices da Unión Europea (UE). A sección seguinte aborda o fenómeno dos "falsos traballadores autónomos" e os "falsos bolseiros". O artigo finaliza con algunhas conclusións e reflexións sobre o tema.
Unha historia da precariedade
Como entender o proceso de degradación das relacións laborais? As posicións convencionais sosteñen que as proteccións sociais que algunha vez foron conquistadas polas demandas do movemento obreiro son agora anacrónicas e típicas dunha etapa obsoleta do capitalismo (Blanchard 2005, De la Dehesa 2005). Evidentemente, esta posición defende intereses moi concretos. Desde posicións alternativas, considérase que o capitalismo sufriu fondas transformacións técnicas e organizativas, o que provocou mutacións nas relacións laborais (Melle 2019). Estas novas realidades laborais escapan da relación tradicional entre empregador e empregado, conformando novas "áreas grises" entre os polos que tradicionalmente caracterizaron as relacións de produción capitalistas (Williams e Horodnic 2018). Levando esta posición ao extremo, argumentouse que o proceso de crecente precariedade nas relacións laborais deu lugar a unha nova clase social, o "precariado". Standing (2013) popularizou este concepto, salientando que representa unha clase social distinta da clase traballadora tradicional.
Máis aló destas posicións, a análise marxista recoñece un estreito vínculo entre a principal contradición da acumulación, a mingua tendencial da rendibilidade e a xeneralización da inseguridade laboral (Arrizabalo et al. 2019). É a lóxica operativa da acumulación capitalista a que xera atrancos crecentes á valorización do capital. A principal estratexia despregada para aliviar a presión á baixa á que están sometidos os beneficios foi a desvalorización dos salarios, e isto promoveuse por medio da precariedade das relacións laborais.
O gráfico 1 amosa a tendencia estrutural á baixa experimentada pola taxa de beneficios, entendida como a relación entre beneficios e capital investido na economía española durante as últimas décadas: representa o motor central da acumulación de capital(3). Aínda que a caída que mostrou a taxa de beneficios é unha tendencia, intensificouse cando comezou a crise. De feito, o problema da rendibilidade explica a dinámica macroeconómica que levou á crise: o investimento diminuíu e o PIB caeu (as taxas de crecemento negativas apareceron no terceiro trimestre de 2008)(4). Aínda que o auxe especulativo está vinculado á crise, representa un síntoma da tensión sobre a rendibilidade, non o factor desencadeamento (Mateo 2022).
Figura 1. Taxa de beneficios e crise (1960 – 2019)
Fonte: elaboración propia a partir de AMECO.
Para entender a dinámica da acumulación capitalista, cómpre partir dun enfoque de clase. As relacións características deste xeito de produción estrutúranse arredor de dúas clases sociais: os propietarios dos medios de produción e os traballadores asalariados. Por unha banda, unha vez pagados os salarios, os propietarios dos medios de produción aprópianse como beneficio do novo valor restante xerado pola forza laboral. Doutra banda, os traballadores asalariados (excluídos da propiedade dos medios de produción) buscan garantir a súa propia subsistencia vendendo a súa forza de traballo. A cambio, reciben unha fracción do novo valor final en forma de ingreso laboral, é dicir, un salario. Entrementres, a outra parte do novo valor non se paga: a plusvalía, da que deriva o beneficio dos propietarios. Esta é a esencia do proceso de explotación, un fenómeno obxectivo mediante o cal unha clase social se apropia dunha parte do valor producido por outros.
En consecuencia, os salarios son o prezo pago por un ben especial que as empresas necesitan para producir bens: a forza laboral. Como ocorre con outras mercadorías, a teoría do valor traballo é chave para entender como se determina este prezo. Esta teoría estabelece o valor da forza laboral como o principal determinante dos salarios. O valor da forza laboral baséase no valor dos bens de consumo que os traballadores e as súas familias necesitan para asegurar a súa reprodución social. Os salarios gravitan arredor deste valor, que depende de múltiples factores da formación social específica e, por suposto, da dinámica da loita de clases. Entre estes factores é de salientar a influencia do chamado Exército de Reserva Industrial (ERI), que reflicte a relativa superpoboación de traballadores segundo as necesidades do capital (Marx, 1867: 791).
O ERI está composto por aqueles traballadores que non poden vender a súa forza de traballo ou aqueles que só a poden vender parcialmente, obtendo a cambio menos do seu valor total (Marx, 1867: 794). Este grupo inclúe traballadores desempregados, traballadores subempregados, traballadores informais(5) e aqueles que só poden conseguir un traballo cando o ciclo económico está a expandirse. En termos do propio Marx, o modo de produción capitalista "sempre produce un excedente relativo de traballadores asalariados en proporción á acumulación de capital" (Marx, 1867: 935). Por tanto, a presenza do ERI é á vez estrutural e permanente. A principal función que desempeña o ERI é exercer presión á baixa sobre as condicións laborais de todos os empregados, especialmente en termos de salarios. Rosdolski (1978) sinala que a existencia desta reserva de traballadores é funcional para o capital porque ademais de regular o prezo da forza laboral, é dicir, os salarios, proporciona reservas de traballo vivo coas que satisfacer as cada vez maiores necesidades desta por parte do capital.
Os traballadores máis vulnerábeis son os que participan da economía informal, como os traballadores domésticos ou moitos repartidores vinculados a plataformas dixitais. Estes postos están ocupados en gran medida por inmigrantes irregulares, o que permite aos propietarios empregalos sen contratos nin protección laboral. Como consecuencia diso, estes traballadores sofren abusos sistematicamente. Esta precariedade afecta especialmente as mulleres e a xente nova e, por tanto, ten un enorme impacto na clase traballadora no seu conxunto.
A competencia no mercado obriga os capitais individuais a unha mecanización sistemática. Por unha banda, este fenómeno afectou as relacións entre clases: o capital substitúe os traballadores por máquinas e, por tanto, os primeiros vense obrigados a adaptarse aos ritmos de traballo impostos polas segundas. Doutra banda, a mecanización convértese na principal estratexia para reducir os custos unitarios de produción como chave para mellorar a competitividade individual. Baixo a competencia de mercado inherente ao capitalismo, cada capital individual busca desprazar os demais apropiándose dunha fracción crecente dos beneficios totais. Por tanto, reducir os custos de produción individuais é o medio máis eficaz para que cada capital mellore a rendibilidade e a participación de mercado.
O cambio técnico modifica a estrutura de custos das empresas ao aumentar a chamada composición do capital, é dicir, a relación entre capital constante (investido nos medios de produción) e capital variábel (investido na forza laboral). Así, a mecanización implica que a fracción de capital variábel será menor en termos relativos. Considerando que a forza laboral é a única forza produtiva con capacidade de xerar novo valor e, en consecuencia, plusvalía, esta dinámica tende a socavar o poder do capital para producir beneficios (Boundi, 2014). Por tanto, o perenne cambio técnico debido á competencia e a acumulación capitalista xera unha gran contradición: a pesar de estar motivado pola procura de maior rendibilidade, diminúe o número de fontes de plusvalía. Por esta razón, o capitalismo amosa unha tendencia a longo prazo á baixa da taxa de beneficios. Existen abondosas probas empíricas recentes desta tendencia: Roberts e Carchedi (2018), Tapia (2017), Roberts (2016), Freeman (2013), Carchedi (2012), Kliman (2011).
Por que cada capital individual tende a substituír (na medida do posíbel) os medios de produción por traballadores, a pesar das funestas consecuencias que isto ten para a acumulación en xeral? Fundamentalmente, esta tendencia fortalece o control das empresas sobre os traballadores e, ademais, permite que cada capital aspire a obter unha fracción cada vez maior da plusvalía producida globalmente, mesmo se tal decisión obstaculiza a capacidade de xerar novo valor para o capital no seu conxunto. Aínda que esta capacidade se vexa diminuída, cada capital individual que incorpore cambios técnicos reforzará a súa posición no proceso de apropiación de plusvalía. O capitalismo non é un sistema planificado, senón un no que a acumulación provén de decisións individualizadas tomadas por capitalistas, cada un dos cales considera só a súa propia rendibilidade.
A tendencia inevitábel á caída da taxa de beneficios pódese contrarrestar parcialmente mediante diferentes procesos. A principal estratexia para o facer é a intensificación da explotación dos traballadores como forma de expandir a proporción non remunerada do novo valor producido pola forza laboral co fin de aumentar a taxa de plusvalía. Xunto con isto, cada capital tamén tentará mellorar a súa posición na distribución da plusvalía global.
Desde esta perspectiva teórica, é posíbel seguir a lóxica subxacente á secuencia que dominou a economía mundial durante as últimas décadas. Ante o estouro dunha crise resultante de caídas na rendibilidade, o capital despregou unha estratexia de desvalorización salarial para mellorar a taxa de plusvalía e así contrarrestar a presión estrutural que paira sobre a rendibilidade (Arrizabalo, 2014; Mateo, 2022). A xeneralización da precariedade laboral non é, por tanto, máis que un mecanismo que garante a desvalorización salarial que require a acumulación capitalista.
En consecuencia, as formas xurídicas que se analizan neste artigo, as 'falsas prácticas' e o 'falso autónomo', non obedecen a novas dinámicas económicas senón á necesidade inherente do capital de aumentar o grao de explotación. Estas supostas 'zonas grises' nos mercados laborais entre empregadores e empregados non son máis que o resultado de estratexias de capital para reducir os custos laborais, baseadas en condicións de explotación máis intensas (Thörnquist, 2015).
A Unión Europea, desregulación laboral e precariedade
Para entender plenamente o seu significado, cómpre contextualizar o aumento da precariedade laboral da seguinte maneira. Os procesos de desregulación aos que foron sometidos os mercados laborais responden á necesidade do capital de intensificar as condicións de explotación. Isto non representa simplemente unha forma entre varias de xestionar o capitalismo, senón máis ben a única maneira posíbel de garantir a supervivencia do sistema. A través da precarización laboral, o uso da man de obra abarátase, favorecendo así a rendibilidade. A medida que o subemprego se xeneraliza, o ERI excede significativamente os límites do desemprego aberto, afectando non só os grupos directamente involucrados nestas formas de contratación senón tamén a toda a clase traballadora, debido á presión á baixa que exerce sobre as condicións laborais en xeral.
Os procesos de desregulación laboral xeraron novas modalidades contractuais en lugar de contratos permanentes a tempo completo. Estes novos contratos de traballo serven para deteriorar as condicións laborais. De feito, a precariedade adoptou moitas máis formas:
traballos a tempo parcial non desexados, xornadas reais superiores ás asinadas, contratacións temporais involuntarias, falta de cobertura de seguridade social, subcontratación, utilización de man de obra gratuíta ou semilibre con figuras fraudulentas de bolseiros e similares, o non recoñecemento da formación dos traballadores, etc. (Arrizabalo, 2014: 446).
As institucións da UE adheríronse ao argumento retórico de que estes procesos de desregulación non implican necesariamente un menor nivel de protección social para os traballadores(6). Combinando este discurso co mantra da competitividade, buscaron lexitimar os procesos de desregulación laboral que promoveron. Desde que se puxo en marcha o mercado único coa Acta Única Europea (AUE), xunto coa libre mobilidade de capitais que iso implica, a presión para desregular os mercados laborais en Europa reforzouse. Posteriormente, os criterios de converxencia do Tratado da Unión Europea (TUE) cumpriron o mesmo propósito. No contexto da integración monetaria, as institucións da UE debilitaron o marco de coordinación das políticas económicas que seguen en mans dos estados, incluídas as políticas laborais. Esta estratexia exixe unha desregulación cada vez maior. Neste marco encádrase o despregamento da Estratexia Europea de Emprego.
Ademais, a publicación en 1994 do Libro Branco sobre Crecemento, Competitividade e Emprego (Comisión Europea, 1994) definiu a estratexia de crecemento das economías europeas durante as décadas seguintes. A reactivación da acumulación requiriu a redución dos custos laborais, para o que foi necesario eliminar os chamados custos laborais non salariais, é dicir, as contribucións á seguridade social. Neste sentido, este documento foi moi explícito ao identificar as bases sobre as que sustentar o crecemento económico, sendo "necesario garantir unha taxa de rendemento acaída que permita un aumento no cociente de investimento e por tanto no crecemento" (Comisión Europea, 1994): 12). Para lograr ese obxectivo, o documento propuña "unha considerábel ampliación á baixa da escala de custos salariais para reintegrar aquelas actividades de mercado que actualmente están excluídas del polos prezos; unha redución de todos os demais custos asociados coa contratación ou o mantemento de man de obra, por exemplo, as normas de seguridade social» (Comisión Europea, 1994: 59). Noutras palabras, para lograr o resultado desexado, fíxose necesario erosionar as proteccións sociais logradas en décadas anteriores.
No Libro Verde sobre a modernización do dereito laboral para facer fronte aos desafíos do século XXI (Comisión Europea, 2006), deuse suma importancia á desregulación dos mercados laborais. Instouse os estados membros da UE a adoptar medidas para promover a flexibilidade laboral:
O modelo tradicional de relación laboral pode non resultar axeitado para todos os traballadores con contratos permanentes regulares que afrontan o desafío de se adaptaren ao cambio e aproveitar as oportunidades que ofrece a globalización. Os termos e condicións excesivamente protectores poden disuadir os empregadores de contratar durante as crises económicas. Os modelos alternativos de relacións contractuais poden mellorar a capacidade das empresas para fomentar a creatividade de toda a súa forza laboral para lograr unha maior vantaxe competitiva. (Comisión Europea, 2006: 5)
Inevitabelmente, isto serviu para impregnar as relacións laborais dun grao cada vez maior de precariedade.
O Semestre Europeo, estabelecido como reacción á crise da eurozona, foi concibido co mesmo propósito. É un mecanismo mediante o cal os Estados membros da UE están obrigados a presentar as súas políticas económicas, orzamentarias, sociais e de emprego á CE para a súa aprobación antes da súa implementación a nivel nacional. Sen a devandita aprobación, os gobernos non poden desenvolver estas políticas. De feito, o marco de coordinación definido polo Semestre Europeo non é novo, senón que reforza o estabelecido pola Estratexia de Lisboa.
A aparición de formas atípicas de contratación, como o traballador autónomo dependente, foi o resultado da cada vez maior flexibilidade dos mercados laborais (Eichhorst et al., 2013). Estes procesos estiveron acompañados dun forte apoio institucional para promover tanto as prácticas non remuneradas como o autoemprego.
Neste contexto hai que analizar as reformas laborais levadas a cabo no Estado español. Aínda que estas reformas se acentuaron desde o comezo da crise da eurozona, as medidas desenvolvidas durante a fase anterior baseáronse nos mesmos principios. O estabelecemento de novas formas de contratación, a deterioración do poder de negociación colectiva dos traballadores, a redución das indemnizacións por despedimento e, en xeral, un marco lexislativo máis favorábeis aos intereses do capital foron os principais elementos a través dos cales se introduciu a precariedade nas relacións laborais (Lorente e Guamán, 2018)(7).
As institucións da UE sempre sinalaron os custos laborais, que consideran elevados, como os responsábeis da grave incidencia do desemprego no Estado español. Por iso, as directrices lanzadas para impulsar as reformas estruturais do mercado laboral centráronse nesta cuestión. Por exemplo, na Recomendación da Comisión sobre as orientacións xerais das políticas económicas dos Estados membros e da Comunidade para o período 2003-2005, afírmase que "menos regulación e unha organización do traballo máis flexíbel (...) facilitarían (...) a incorporación das persoas ao mercado de traballo” (Comisión Europea, 2003: 6). En consecuencia, recomenda "promover unha organización do traballo máis adaptábel e revisar a normativa do mercado laboral" (Comisión Europea 2003: 7). Ademais, no marco do Semestre Europeo, as institucións da UE foron particularmente belixerantes contra as indemnizacións no caso de despedimento (Comisión Europea 2017).
O Banco Central Europeo (BCE) tamén defendeu a necesidade de desregular o mercado laboral(8). Son especialmente reveladoras as medidas exixidas ao Goberno español polo Consello de Goberno, durante a fase máis dura da recesión, entre 2010 e 2012. Descentralización da negociación colectiva, abolición das cláusulas de salvagarda destinadas a manter o poder adquisitivo dos salarios, moderación salarial e redución das indemnizacións por despedimento(9). O grao de semellanza entre as demandas do BCE e as reformas laborais levadas a cabo desde aquela é moi significativo.
Todo isto serviu para aumentar o grao de explotación, visíbel no patrón de distribución dos ingresos cando se adopta unha perspectiva funcional. O gráfico 2 mostra tendencias claras: un aumento do peso relativo dos beneficios nos ingresos totais (participación dos beneficios, PS), en detrimento do peso dos salarios (participación dos salarios, WS). A traxectoria seguida por WS ofrece unha idea da involución salarial resultante das necesidades do capital para reactivar o investimento e o crecemento económico.
Figura 2. Distribución relativa da renda no Estado español
Fonte: Elaboración propia a partir de datos do INE.
Falsas prácticas e falsos autónomos: precariedade e crecente explotación
Este apartado céntrase no uso fraudulento das formas xurídicas de autónomos e bolseiros, dous dos xeitos máis significativos en que o emprego irregular cristalizou na economía española. Cando estas formas xurídicas se utilizan de maneira fraudulenta, os empregadores non declaran ás autoridades os termos reais que definen a relación laboral, co fin de reducir o custo da man de obra e deixar así o traballador desprotexido. Normalmente, os contratos de traballo asinados baixo estas condicións non cumpren cos requisitos legais.
No Plan Director por un Traballo Digno (2018 – 2020) do Ministerio de Traballo e Seguridade Social de España establécese como prioridade a loita contra este tipo de operacións. Tanto no caso dos falsos autónomos como das falsas prácticas, as circunstancias reais da relación laboral non se corresponden coa forma xurídica que adoptan.
Redúcese a protección social do falso autoemprego e as falsas prácticas, o que xera unha grande inestabilidade para os traballadores, ao vérense privados dos dereitos que lles corresponden por lei. En ambos os casos trátase efectivamente de traballadores asalariados que non están amparados polas leis que regulan a relación salarial. Así, estes traballadores están suxeitos a condicións laborais abusivas, xa que o uso fraudulento destas formas contractuais viola a protección que a lexislación laboral outorga aos empregados, incluída a súa exclusión da negociación colectiva.
Aínda que as principais vítimas son os traballadores contratados con este tipo de contratos, en xeral os asalariados tamén se ven afectados, tanto pola presión á baixa que se exerce sobre as condicións laborais en xeral, como pola perda de recursos financeiros que estas formas contractuais implican para o sistema de Seguridade Social.
Prácticas falsas
Nas institucións públicas españolas afianzouse o discurso sobre a necesidade de reducir os custos laborais como medio para promover o emprego da xente nova(10). Un número significativa de persoas mozas viuse obrigada a acceder ao mercado laboral a través de prácticas. Nestes postos prodúcese unha interesada confusión entre formación e emprego, co obxectivo de conseguir man de obra moi barata, mesmo gratuíta, para reducir os custos laborais.
A regulación das prácticas é moito máis difusa que as leis xerais de relacións laborais. Ademais, cada tipo de prácticas ten as súas propias normas específicas. De feito, un aprendiz pode ser considerado ou non "traballador". No primeiro caso, existen formas contractuais específicas que permiten dotar o traballador dunha experiencia práctica e unha formación teórica da que pode carecer. Estas formas contractuais abaratan a forza laboral baixo a coartada de que o traballo proporciona aos traballadores a experiencia ou a formación profesional necesaria. Ambas as formas xurídicas implican un alto grao de precariedade para os traballadores, xa que permiten aos empresarios pagar unha remuneración inferior ao Salario Mínimo Interprofesional (Salario Mínimo Profesional, SMI). Ademais, este tipo de contrato non garante a estabilidade laboral dos traballadores novos (CCOO: 2018: 6). A fraude perpetrada a través das prácticas estendeuse, a pesar de que a reforma laboral de 2012 flexibilizou aínda máis os requisitos para utilizar estes contratos laborais. En concreto, a reforma ampliou a idade máxima para estes contratos de 25 a 30 anos, sempre que a taxa de paro supere o 15%. Aínda así, a utilización de man de obra a un prezo moito menor explica a substitución dos contratos salariais por prácticas.
A fraude concéntrase principalmente en programas de prácticas que complementan un plan de formación, como as prácticas universitarias non curriculares e a formación para o emprego, ou as prácticas que se integran coa formación, como o ciclo de formación profesional e as prácticas universitarias curriculares. As institucións da UE impulsaron este tipo de prácticas a través do Plan de Garantía Xuvenil, ao considerar que representa un instrumento ideal para promover o emprego dos traballadores máis novos de Europa (Sanz de Miguel, 2019). Este marco foi utilizado polo capital para encubrir relacións salariais baixo acordos de práctica que, na súa maioría, nin sequera recoñecen unha compensación económica ao traballador (RUGE-UGT, 2021).
Os mozos foron as principais vítimas deste tipo de acordos, que agochan as relacións salariais en forma de prácticas. O engano non é moi sofisticado. Aínda que en realidade os bolseiros realizan traballos similares aos doutros empregados da empresa, os seus convenios de prácticas só inclúen tarefas formativas. Legalmente, o criterio para diferenciar a un empregado dunha persoa en prácticas é claro: este último debe realizar unha actividade formativa e estar excluído do desempeño de tarefas inherentes á categoría profesional para a que se está formando. Porén, de forma efectiva, é habitual que este criterio se esfiañe e que os bolseiros realicen tarefas que non son propias, diluíndo a actividade formativa realizada nunha xornada laboral ordinaria. Así, os empresarios poden utilizar parte da man de obra de forma gratuíta ou semigratuita, é dicir, man de obra xuvenil, para satisfacer a necesidade de man de obra barata.
As prácticas mesmo foron aproveitadas por algúns centros de formación, moitas deles virtuais, para xerar negocio ofrecendo plans de formación que permiten agochar a relación laboral dentro dun convenio de prácticas. Ás persoas que buscan emprego poderánselles ofrecer unicamente prácticas non laborais, nas que deberán matricularse nun curso que non lles interese para acceder ao traballo. Isto significa que un traballador se pode ver obrigado a pagar por traballar.
Neste tipo de relacións as condicións laborais adoitan ser abusivas. Debido á situación de alta vulnerabilidade destes traballadores, adoitan soportar xornadas laborais máis longas das pactadas, ademais dunha protección social insuficiente ou totalmente nula, e unha compensación económica escasa ou nula, etc. Moitas destas relacións laborais, como a maioría das prácticas universitarias curriculares, non están remuneradas, e os que si o están teñen unha remuneración media de 400 euros, moi por baixo do salario mínimo (RUGE-UGT, 2021)(11) Ademais, é común que o mozo en prácticas non reciba a formación profesional especificada no contrato (Comisión Europea, 2013 a, 2013 b). Por tanto, neste tipo de situacións, a fraude é dobre: non se recoñece a relación laboral que realmente corresponde (con todo o que iso implica), e o traballador en prácticas non recibe a formación pactada.
O carácter irregular destes contratos fai moi difícil obter información cuantitativa precisa sobre a súa incidencia, aínda que se estima que se atopan entre as prácticas fraudulentas máis estendidas en Europa (Eurofound, 2016).
Segundo datos da Seguridade Social, en 2018, había 866.079 persoas realizando prácticas non laborais remuneradas de carácter universitario e de formación profesional no Estado español. Estímase que o impacto en termos de emprego é moi significativo, alcanzando os 296.310 postos de traballo ao ano, o que supón unha redución na remuneración total dos asalariados de 4.250 millóns de euros. A perda de recursos da Seguridade Social supera os mil millóns de euros (RUGE-UGT, 2021).
Falsos autónomos
Algo similar ocorre co traballo por conta propia. A pesar de ser formalmente autónomo ao ter unha relación mercantil cunha empresa, o traballador en realidade ten unha relación salarial encuberta coa devandita empresa. De feito, a través deste tipo de contratos, o capital evita o pagamento das cotizacións á Seguridade Social propias do traballo asalariado, aínda que o traballador mantén unha relación de dependencia co que pode ser o seu principal (ou único) cliente (Serrano, 2016). A aparente independencia derivada do tipo de relación contractual que vincula aos traballadores autónomos cunha empresa dilúese aínda máis cando se determina a identidade dos verdadeiros pagadores destes traballadores.
Ademais, con esta formulación, o empresario evita que as condicións laborais dos autónomos queden cubertas pola negociación colectiva e, por tanto, pode dar por terminada a relación empresarial cando a empresa o considere oportuno, evitando así a necesidade de indemnizacións por despedimento(12). Os empregadores tamén obstaculizan a organización sindical dos traballadores, aos que poden transferir os riscos da actividade empresarial (Eichhorst et al., 2013, Thornquist, 2015). Segundo Williams e Horodnic (2018), os custos laborais pódense reducir nun 13,8% mediante este tipo de operacións.
Neste caso, o marco regulatorio favorece o uso fraudulento. Para iso, o Estatuto do Traballador Autónomo introduce a figura do traballador autónomo dependente (TRADE), un oxímoro que promove o uso fraudulento da figura do traballador autónomo por parte das empresas(13). Para seren incluídos nesta categoría, os traballadores por conta propia deben recibir polo menos o 75% dos seus ingresos dun mesmo cliente(14). En tales casos, os traballadores desenvolven a súa actividade baixo unha forte e frecuentemente exclusiva dependencia financeira da empresa cliente que os contrata, o que é propio dunha relación salarial. Así, son recoñecidos formalmente como traballadores independentes cando en realidade non o son.
Tamén proliferou o falso traballo por conta propia mediante o uso fraudulento da figura do traballador asociado, forma xurídica ligada ás cooperativas. O obxectivo é aproveitar o dereito que a normativa outorga ás cooperativas a elixir o réxime de seguridade social aplicábel. Desta maneira, as relacións laborais quedan enmascaradas baixo as leis mercantís que regulan estas formas xurídicas (ITySS, 2019).
A creación da figura do traballador autónomo dependente foi impulsada pola Comisión Europea. O Libro Verde antes mencionado afirma que o estabelecemento destas novas formas contractuais responde a unha nova realidade económica: "A tradicional distinción binaria entre "empregados" e "autónomos" independentes xa non é unha descrición axeitada da realidade económica e social de traballo' (Comisión Europea, 2006). Suxírese que esta nova forma contractual responde a cambios laborais derivados de determinados cambios técnicos ou organizativos.
Esta forma xurídica recoñece certos dereitos aos traballadores, relacionados coa seguridade social, e mesmo a posibilidade de regular as condicións de traballo a través de convenios colectivos celebrados entre empresas e asociacións de autónomos. Porén, ten un carácter regresivo porque, en realidade, se trata de traballadores que na súa maioría operan efectivamente como asalariados e deben ser protexidos como tales. Desde este punto de vista, o traballo por conta propia dependente non é máis que unha cobertura xurídica para unha situación fraudulenta.
Aínda que este tipo de emprego proliferou nos últimos anos en actividades vinculadas a plataformas dixitais, como a mensaxaría, a súa presenza transcende as fronteiras deste sector. Precisamente debido a que o devandito emprego se estendeu en ramas ligadas (dunha forma ou outra) a novas formas de organización do traballo, algúns autores tentaron xustificar o desenvolvemento como resposta a realidades que transcenden as relacións laborais tradicionais. Por exemplo, Perulli (2003) sinala que estas novas tendencias contribuíron á xeración de empregos situados nunha posición intermedia entre o traballo subordinado e o traballo por conta propia.
Sanz de Miguel (2019) tamén sostén que a autonomía persoal e organizativa da que gozan certos traballadores xustifica que a súa relación co capitalista non se axuste á relación salarial tradicional. A aparición deste tipo de traballadores xustificaríase porque, desde
‘o punto de vista económico e social, non se pode dicir que a figura do traballador autónomo actual coincida coa de hai unhas décadas (...) o traballo por conta propia está a proliferar (...) en actividades de alto valor engadido, como consecuencia da nova evolución organizativa e da difusión do TIC, e constitúe unha elección libre para moitas persoas que valoran a súa autodeterminación’ (Lei 20/2007: Preámbulo).
Neste caso, o fenómeno pódese tomar como unha cuestión puramente técnica e non social, co beneficio de representar unha decisión libre e voluntaria do traballador.
Con todo, a realidade social é máis complexa: independentemente das características técnicas que definen o contido destes empregos, a ilusión de independencia da que parecen gozar algúns destes traballadores agocha a disciplina propia da relación salarial. Recentes sentenzas xudiciais recoñeceron que os mensaxeiros vinculados a plataformas dixitais son en realidade falsos autónomos que perderon a protección básica que ofrece un contrato de traballo(15). A mediación das plataformas dixitais, que aparecen nunha fracción significativa destas relacións laborais, non implica un novo esquema de relacións laborais. Como ocorreu ao longo da historia do capitalismo, o capital utiliza as novas tecnoloxías para defender os seus propios intereses.
Baixo este tipo de relación, as condicións precarias xeneralízanse a capas máis amplas da clase traballadora. Os límites que o dereito laboral marca aos procesos de explotación transgrídense mediante o uso fraudulento desta forma contractual. Mentres que o dereito laboral recoñece que o traballador é o polo vulnerábel dentro da relación salarial e estabelece certos elementos para a súa protección (prestacións por desemprego, indemnizacións por despedimento, etc.), o dereito mercantil regula as relacións entre iguais: unhas empresas son provedores e outras son clientes. A relación entre empregado e empresa é desigual e asimétrica, polo que tratar a relación como se fose equilibrada só serve para consagrar a vulnerabilidade do traballador.
Tampouco non existe un rexistro sistemático daqueles traballadores que poidan estar nesta situación. As principais asociacións de autónomos do Estado español denunciaron que os rexistros do Servizo Público de Emprego Estatal (SEPE) subestiman o número real de autónomos dependentes: algo máis de 10.000 en 2017 fronte aos 228.900 autónomos que calcula o Instituto Nacional. de Estatística (INE) non tiveron máis dun cliente durante ese ano. García e Román (2019) estiman a partir de datos de Eurofound que o emprego non asalariado español dependente dun só cliente supuxo o 12% do total de traballadores autónomos en 2017(16).
As estimacións dispoñíbeis pola UE(17) suxiren que este tipo de relación laboral abunda en sectores produtivos da economía moi significativos no Estado español. O inmobiliario, a construción, a hostalaría, a restauración, o turismo e o entretemento son os sectores nos que a presenza de falso autónomo é maior. Dentro de Europa, a incidencia tamén é moi alta: só o 53% dos traballadores autónomos sen asalariados eran realmente autónomos (Williams e Lapeyre, 2017).
Conclusións
A precariedade das relacións laborais expresa a necesidade cada vez maior de que o capital explote os traballadores, sendo a desvalorización salarial o principal método utilizado para tratar de contrarrestar a presión á baixa sobre a rendibilidade.
Nas últimas décadas, as reformas laborais levadas adiante na economía española facilitaron a xeneralización de condicións de contratación precarias. A laxitude do novo marco legal que regula as relacións laborais –especialmente desde as reformas laborais de 2010 e 2012– xunto coa debilidade do sistema de inspección laboral explican o crecente uso indebido dalgunhas formas contractuais. O capital utiliza sistematicamente estes mecanismos fraudulentos co obxectivo de promover a desvalorización salarial eludindo as obrigas da Seguridade Social. O uso irregular destas formas contractuais ten un forte impacto nos sistemas de protección social, xa que implica unha redución dos recursos dedicados ao seu financiamento.
Neste contexto, estendeuse o uso fraudulento do traballo por conta propia e das prácticas, sendo estas formas contractuais só dúas das moitas que adopta a precariedade. O crecemento do falso autoemprego e das falsas prácticas obedece á lóxica do capital de mellorar a competitividade mediante a redución dos chamados custos laborais non salariais.
Baixo ambas as formas contractuais, os traballadores vense nunha situación extremadamente fráxil, con niveis de ingresos moi baixos e sen a protección que ofrece a Seguridade Social (que, no caso dos falsos autónomos, deben custear eles mesmos). Ningunha destas situacións se xustifica por innovacións técnicas, mesmo se estas formas ás veces están vinculadas a actividades apoiadas por novas tecnoloxías. Apelar ao cambio tecnolóxico non é máis que unha forma de encubrir que se trata de formas contractuais de precariedade nas relacións laborais.
No caso dos bolseiros, a fraude afectou principalmente os traballadores máis novos, aos que cada vez lles resulta máis difícil integrarse plenamente no mercado laboral. Con frecuencia non se satisfán as súas necesidades de formación, o que pon en perigo as súas perspectivas de futuro. O capital, por outra banda, benefíciase de menores custos ao evitar en gran medida o pagamento das cotizacións á Seguridade Social.
A proliferación do traballo por conta propia é aínda maior, pola súa incidencia cuantitativa e o soporte xurídico que o capital atopa na forma xurídica do TRADE. Mediante este tipo de contrato, o capital evita as obrigas derivadas da contratación de traballadores asalariados e sitúa as relacións laborais no ámbito do dereito mercantil, fóra da súa propia responsabilidade social. Así, o capital volve eludir as cotizacións á Seguridade Social e outros dereitos previstos na negociación colectiva, que implican maiores custos laborais. Ademais, ao estabelecerse formalmente como "cliente", o capital colócase nun falso plano de equidade co traballador. Porén, estes traballadores permanecen nunha posición de subordinación e dependencia, agravada a súa vulnerabilidade por ter que financiar a súa propia protección social e pola falta de protección que ofrece o Estatuto dos Traballadores aos traballadores por conta allea.
Estas dúas prácticas irregulares (falsos autónomos e falsas prácticas) son importantes para comprender a crecente incidencia de traballadores pobres no Estado español. Segundo Eurostat, a porcentaxe de traballadores ocupados cuxo nivel de ingresos non supera a liña da pobreza aumentou do 12,1% en 2011 ao 20,2% a partir de 2019(18).
Con todo, o impacto destas prácticas non se limita só a aqueles traballadores directamente afectados por elas. Por unha banda, tales prácticas implican unha redución dos recursos para financiar os sistemas de seguridade social. Doutra banda, reforzan a presión á baixa sobre as condicións laborais de todos os traballadores asalariados.
Mentres a rendibilidade siga a ser o centro da actividade económica da organización, calquera expectativa de cambio da situación actual é ilusoria (aínda que as loitas laborais, como as de correos, permiten algunhas vitorias parciais). A xeneralización da precariedade laboral é, á fin e ao cabo, resultado das necesidades obxectivas do capital: en ningún caso a precariedade se pode considerar un fenómeno simplemente conxuntural e moito menos como un erro na xestión da política económica, que obedece simplemente á necesidade de reducir custos salariais.
_____________________________________________________________________________
Notas:
(1) Por exemplo, Williams e Horodnic (2018).
(2) Fonte: elaboración propia a partir do INE. Murillo (2019) analiza en profundidade os factores que explican esta regresión salarial.
(3) Este calculouse utilizando a metodoloxía de Roberts (2016).
(4) Fonte: Instituto Nacional de Estatística.
(5) A economía informal é a parte da economía que non está suxeita a impostos nin está controlada polo goberno. A súa inclusión na nosa análise é especialmente relevante porque provoca unha diminución dos ingresos fiscais e das contribucións sociais que leva a importantes reducións dos salarios brutos.
(6) Comisión Europea (2006).
(7) Pódese atopar información detallada sobre as medidas implementadas en Murillo (2019).
(8) “Para facer fronte ao elevado desemprego, o ex Presidente do BCE, Jean-Claude Trichet, propuxo aumentar a flexibilidade do mercado laboral e limitar os salarios" (ABC, 16/02/2008).
(9) Véxase a carta enviada polo Consello de Goberno do BCE ao presidente español Zapatero en 2011. https://www.ecb.europa.eu/ecb/access_to_documents/document/correspondence/shared/data/ecb.dr.cor20110806Zapatero_reply.en.pdf (consultado en febreiro de 2023).
(10) “O Banco de España propón suprimir o salario mínimo para algúns traballadores”, El País, 31 de maio de 2013.
(11) Aínda que tanto as prácticas extracurriculares como as curriculares permiten á empresa pagar unha compensación económica, en ningún caso se consideran un salario.
(12) Segundo as normas de competencia da UE (artigo 101 do Tratado de Funcionamento da Unión Europea), os traballadores autónomos están excluídos da negociación colectiva (ETUI, 2021).
(13) Lei 20/2007.
(14) Outros requisitos inclúen que os traballadores por conta propia non teñan traballadores asalariados ao seu cargo, conten con medios de produción propios e realicen a súa actividade con criterios organizativos propios.
(15) Por exemplo, as sentenzas 244/2018 do Xulgado do Social núm. 6 de Valencia (1/6/2018), 1155/2019 da Sala do Social do Tribunal Superior de Xustiza de Madrid (27/11/2019), e especialmente 805 /2020 da Sala do Laboral da Corte Suprema (25/9/2020).
(16) A incidencia alcanza o 25% dos non asalariados no caso de traballadores con menor nivel educativo.
(17) Por exemplo, Eurofound ( 2016).
(18) Fonte: Eurostat ( https://ec.europa.eu/eurostat/databrowser/view/ilc_iw01/default/table?lang=en) (consultado en xaneiro de 2023).
_____________________________________________________________________________
Referencias
Arrizabalo, X (2014) Capitalismo y economía mundial. Madrid: IME.
Arrizabalo, X, Pinto, P and Vicent, L (2019) Historical significance of labor’s increased precariousness in Germany, the United Kingdom, and Spain. American Journal of Economics and Sociology 78(1): 255–290.
Blanchard, O (2005) European Unemployment: The Evolution of Facts and Ideas. Cambridge: National Bureau of Economic Research working paper series no 11750.
Boundi, F (2014) Tasa de beneficio y distribución del ingreso en la economía Española. Ensayos de Economía Colombia(44): 75–99.
Carchedi, G (2012) From the crisis of surplus value to the crisis of the euro. World Review of Political Economy 3(3): 288–312.
CCOO (2018) Contratos para la Formación y Contratos en Prácticas. Main data Available at: https://www.ccoo.es/68e46e5c4c9ed4591b1d3a8e13b40ea6000001.pdf (consultado en xaneiro de 2023).
De la Dehesa, G (2005) Perspectivas del empleo y la productividad en España. Revista ICE (826) 485–503.
Eichhorst, W, Braga, M, Famira-Mühlberger, U, Gerard, M, Horvath, T, Kahanec, M, Kahancová, M et al. (2013) Social Protection Rights of Economically Dependent Self-Employed Workers, Bruxelas: Policy Department A – Economic and Scientific Policy, European Parliament.
ETUI (2021) Collective bargaining and self-employed workers. Policy Brief. Dispoñíbel en: https://www.etui.org/publications/collective-bargaining-and-self-employed-workers (consultado en xaneiro de 2023).
Eurofound (2016) Exploring the Fraudulent Contracting of Work in the European Union. Luxemburgo: Publications Office of the European Union.
European Commission (2003) Commission Recommendation on the Broad Guidelines of the Economic Policies of the Member States and the Community (for the 2003–2005 period). Bruxelas: COM (2003) 170 final/2.
European Commission (2006) Modernising Labour Law to Meet the Challenges of the 21st Century. Bruxelas: COM (2006) 708 final, Labor Green Paper.
European Commission (2013a) The Experience of Traineeships in the EU. Bruxelas: Flash Eurobarometer 378.
European Commission (2013b) Proposal for a Council Recommendation on a Quality Framework for Traineeships. Bruxelas: COM (2013) 857 final.
European Commission (2017) Recommendation for a Council Recommendation on the 2017 National Reform Programme of Spain and Delivering a Council Opinion on the 2017 Stability Programme of Spain. Bruxelas: COM (2017) 508 final.
European Commission, Secretariat-General (1994) Growth, Competitiveness, Employment: The Challenges and Ways Forward into the 21st Century. White paper Brussels: Publications Office.
Freeman, A (2013) The profit rate in the presence of financial markets: a necessary correction. Journal of Australian Political Economy 70, 167–192.
García, P and Román, C (2019) Caracterización del empleo no asalariado en España desde una perspectiva europea, Boletín económico del Banco de España. ISSN: 0210-3737, no 2.
Inspección de Traballo e Seguridade Social (ITySS) (2019) Informe anual. Dispoñíbel en: https://www.mites.gob.es/itss/web/Que_hacemos/Estadisticas/index.html (consultado en xaneiro de 2023).
Kliman, A (2011) The Failure of Capitalist Production. London: Pluto Press.
Lei 20/2007 (11 de xullo) Estatuto do traballo autónomo. Boletín Oficial do Estado, 166, de 12/07/2007. Dispoñíbel en: https://www.boe.es/eli/es/l/2007/07/11/20/con (consultado en xaneiro de 2022).
Lorente, R and Guamán, A (2018) Expansión de la temporalidad y erosión de la relación de empleo estándar en España: ¿la irrupción de un nuevo paradigma de relación de empleo? Cuadernos de Relaciones Laborales 36(1), 35–63 Madrid: UCM.
Marx, K [1992 (1867)] Capital: A Critique of Political Economy (Volume I). London: Penguin Classics.
Mateo, JP (2022) Theory and practice of crisis political economy: The case of the great Recession in Spain. Review of Radical Political Economics 54(1).
Melle, M (2019) Globalización y digitalización: ¿hacia el final del empleo (tal y como lo conocemos)? Economistas 65(1), 82–89. ISSN: 0212-4386.
Murillo, FJ (2019) Crisis, explotación y salarios: análisis marxista del caso español. Análisis Económico 34(87), 101–124. ISSN: 0185-3937, e- ISSN: 2448-6655.
Perulli, A (2003) Economically Dependent/Quasi-subordinate (Parasubordinate) Employment: Legal, Social and Economic Aspects: European Commission.
Roberts, M (2016) The Long Depression. Chicago: Haymarket Books.
Roberts, M and Carchedi, G (ed) (2018) World in Crisis: A Global Analysis of Marx’s Law of Profitability. Chicago: Haymarket Books.
Rosdolsky, R [1978 (1968)] Génesis y estructura de El capital de Marx. Estudios sobre los Grundisse. México: Siglo XXI.
RUGE-UGT (2021) Estudio sobre el fraude en las prácticas no laborales. Dispoñíbel en: https://www.ugt.es/el-fraude-en-las-practicas-no-laborales-cuesta-mas-de-1500-millones-la-seguridad-social (consultado en xaneiro de 2023).
Sanz de Miguel, P (2019) Falsos autónomos y falsos becarios: una aproximación institucional al caso español. Cuaderno de relaciones laborales 37(1), 67–89.
Serrano, JM (2016) El abuso empresarial en las prestaciones de servicios del ‘falso autónomo’ y del ‘falso voluntariado’. Madrid: Fundación Primero de Mayo. Dispoñíbel en: http://www.1mayo.ccoo.es/nova/ (consultado en xaneiro de 2023).
Standing, G (2013) The Precariat: The New Dangerous Class. London: Bloomsbury Academic.
Tapia, JA (2017) Rentabilidad, inversión y crisis. Teorías económicas y datos empíricos. Madrid: Maia Ediciones.
Thörnquist, A (2015) False self-employment and other precarious forms of employment in the ‘Grey Area’ of the labour market. International Journal of Comparative Labour Law and Industrial Relations 31, 411–429.
Williams, CC e Horodnic, IA (2018) Evaluating the prevalence and distribution of dependent self-employment: some lessons from the European Working conditions survey. Industrial Relations Journal 49(2), 109–127.
Williams, CC and Lapeyre, F (2017) Dependent Self-Employment: Trends, Challenges and Policy Responses in the EU. ILO Working Paper No 228.
_____________________________________________________________________________
[Artigo tirado de Cambridge University Press, do 30 de maio de 2023]
