Marxismo e ecoloxía: Fontes comúns dunha Gran Transición

John Bellamy Foster - 21 Feb 2020

Non podemos substituír todo o sistema da noite para a mañá. A batalla debe comezar no presente e estenderse cara ao futuro, acelerándose a medio prazo e terminando cun novo metabolismo social orientado ao desenvolvemento humano sostíbel

 O pensamento socialista está rexurdindo á vangarda do movemento polo cambio ecolóxico e social global. Ante a urxencia planetaria, os teóricos desenterraron unha poderosa crítica ecolóxica do capitalismo desde os alicerces da concepción materialista da historia de Marx. Isto levou a unha concepción máis íntegra do socialismo enraizada na análise de Marx da fractura no "metabolismo universal da natureza" e a súa visión do desenvolvemento humano sustentábel. Este traballo resoa con outros enfoques para comprender e impulsar unha Gran Transición. Tal transformación social e ecolóxica requirirá unha estratexia de dous pasos. Primeiro, debemos organizar na actualidade as loitas polas reformas radicais que desafíen a lóxica destrutiva do capital. Segundo, debemos construír un movemento amplo para levar a cabo a longa transición revolucionaria esencial para a continuidade do desenvolvemento e supervivencia da humanidade.

Introdución

 Vincular o marxismo e a transición ecolóxica pode parecer nun inicio como tratar de unir dous movementos e discursos completamente diferentes, cada un coa súa propia historia e lóxica: un ten que ver principalmente coas relacións de clase, e o outro, coa relación entre os humanos e o medio ambiente. Historicamente, porén, o socialismo influíu no desenvolvemento do pensamento e a práctica ecolóxica, mentres que a ecoloxía iluminou o pensamento e a práctica socialista. Desde o século XIX, a relación entre os dous pensamentos foi complexa, interdependente e dialéctica.

 Os enfoques marxistas da crise ecolóxica planetaria e a transformación socio-ecolóxica necesaria para a súa resolución evolucionaron rapidamente nas últimas décadas. Isto creou a base para unha loita colectiva moito máis poderosa para unha Gran Transición, na cal os valores de "consumismo, individualismo e dominación da natureza" son substituídos por "unha nova tríade: calidade de vida, solidariedade humana e sensibilidade ecolóxica"(1). As demandas dunha sociedade dedicada á necesidade máis que ás ganancias e á igualdade e a solidariedade humanas asociáronse durante moito tempo co socialismo. Máis recentemente, os pensadores socialistas deron a mesma importancia á sostibilidade ecolóxica, baseándose na crítica ambiental do capitalismo de Karl Marx e a súa visión pioneira do desenvolvemento humano sustentábel(2).

 Este ensaio descobre as profundas raíces ecolóxicas do pensamento de Marx e mostra como forneceu unha perspectiva ambiental para abordar a cuestión xeral da transformación social. A partir de aí, traza a evolución da ecoloxía marxista, iluminando o seu fondo vínculo formativo coa economía ecolóxica moderna e a ecoloxía de sistemas. Conclúe discutindo o proxecto máis amplo de construír un movemento social o suficientemente amplo e profundo como para deter e investir a destrución ecolóxica e social.

 Por primeira vez na historia humana, a nosa especie enfróntase a unha elección existencial grave. Podemos continuar no camiño dos negocios como de costume e arriscarnos a un cambio catastrófico no sistema terrestre -o que Frederick Engels denominou metaforicamente como "a vinganza" da natureza-, ou podemos tomar a senda transformadora do cambio no sistema social dirixido ao desenvolvemento humano igualitario en co-evolución cos parámetros vitais da terra(3). Isto constitúe o desafío de época do noso tempo: avanzar en medidas radicais de reforma que se opoñan á lóxica do capital no presente histórico mentres se fusionan cunha longa revolución para construír unha nova formación social e ecolóxica que promova o desenvolvemento humano sustentábel.

O socialismo e as orixes da ecoloxía dos sistemas

A ecoloxía tal como se entende hoxe en día ocupou o seu lugar só co xurdimento da ecoloxía dos sistemas e o concepto de ecosistema. Aínda que Ernst Haeckel, que promoveu e popularizou o traballo de Charles Darwin en Alemaña, cuñou a palabra ecoloxía en 1866, o termo usouse orixinalmente simplemente como un equivalente do concepto laxo de Darwin da "economía da natureza"(4). Esta visión da ecoloxía máis tarde gañaría vixencia como unha forma de abordar as comunidades complexas de plantas en estudos botánicos a primeiros do século XX.

 Porén, a ecoloxía tiña outras raíces, máis próximas á nosa concepción actual, nos primeiros traballos sobre o ciclo de nutrientes e a extensión do concepto de metabolismo aos procesos do sistema ecolóxico. Unha figura clave ao respecto, o gran químico alemán Justus von Liebig, lanzou unha importante crítica ecolóxica da agricultura industrial británica a fins da década de 1850 e principios da década de 1860(5). Liebig acusou os británicos de desenvolver unha cultura de roubo, extraendo sistematicamente os nutrientes do solo e, xa que logo, obrigando a que se importen ósos dos campos de batalla napoleónicos e catacumbas de Europa -e guano de Perú- para repoñer os campos ingleses. A análise de Liebig en si mesma foi produto das revolucións que tiveron lugar na física e a química do século XIX. En 1845, Julius Robert von Mayer, un dos codescubridores da conservación da enerxía, describiu o metabolismo dos organismos en termos termodinámicos. O novo pensamento físico-químico enfatizou a interrelación entre o inorgánico e o orgánico -abiótico e biótico- proporcionando a base inicial para o que eventualmente se convertería nunha teoría dos sistemas ecolóxicos máis ampla(6).

Partindo do traballo de Liebig e do médico socialista Roland Daniels, Carlos Marx introduciu o concepto de "metabolismo social", que desde fins da década de 1850 ocupou un lugar central en todas as súas obras económicas(7). Marx definiu o proceso laboral en si mesmo como unha forma na que "o home, a través das súas propias accións, media, regula e controla o metabolismo entre el e a natureza". A produción humana operaba dentro do que chamou "o metabolismo universal da natureza". Sobre esta base , desenvolveu a súa teoría da crise ecolóxica propiamente dita, agora coñecida como a teoría da fractura metabólica, sinalando a fractura irreparábel no proceso interdependente do metabolismo social, un metabolismo prescrito polas leis naturais da vida mesma"(8). Como sinalou o economista Ravi Bhandari recentemente, o marxismo foi "a primeira teoría de sistemas"(9). Isto é certo non só en termos político-económicos, senón tamén en termos da incorporación da termodinámica e a relación metabólica máis ampla entre a natureza e a sociedade na súa análise.

 Estas dúas liñas de análise ecolóxica, a noción de Haeckel de "ecoloxía" e o concepto de Liebig e Marx dunha relación metabólica entre a sociedade e a natureza, evolucionaron a fins do século XIX e principios do século XX. A partir da década de 1880, o destacado zoólogo británico E. Ray Lankester -protexido de Charles Darwin e Thomas Huxley e amigo próximo de Marx- presentou unha forte crítica ecolóxica do capitalismo e o concepto victoriano do progreso(10). O botánico Arthur George Tansley, estudante de Lankester e, coma el, un socialista de tipo fabianista, fundou a Sociedade Ecolóxica Británica. Introduciu o concepto de ecosistema en 1935 nunha polémica teórica contra o "holismo" ecolóxico racista do xeneral Jan Smuts e os seus seguidores en Sudáfrica. No proceso, desenvolveu un enfoque amplo e materialista da ecoloxía que incorporou tanto procesos inorgánicos como orgánicos(11).

 A ecoloxía tal como coñecémola hoxe representa o triunfo dunha teoría de sistemas materialista. O concepto de ecosistema de Tansley centrouse en complexos naturais nun estado de equilibrio dinámico. Os ecosistemas foron vistos como complexos relativamente estábeis (resistentes) que, porén, eran vulnerábeis e estaban suxeitos a cambios. Ao desenvolver esta análise, baseouse na perspectiva de sistemas do matemático e físico marxista británico Hyman Levy. No sistema de Tansley, a humanidade era vista como un “factor biótico excepcionalmente poderoso” que perturbaba e transformaba os ecosistemas naturais(12). En consecuencia, a ecoloxía no noso tempo céntrase cada vez máis na alteración humana dos ecosistemas desde o local ao global.

 Desenvolvementos nese sentido ocorreron na Unión Soviética. Na súa obra A Biosfera de 1926, VI Vernadsky argumentou que a vida existía na delgada superficie dunha esfera planetaria autónoma, era en si mesma unha forza xeolóxica que afectaba á Terra no seu conxunto e tiña un impacto no planeta que se fixo máis extenso co tempo(13). Estas ideas induciron a Nikolai Bukharin, unha figura destacada na Revolución Rusa e a teoría marxista, a reformular o materialismo histórico como o problema do "home na biosfera"(14). Malia a purga baixo Stalin de Bukharin e outros pensadores ecoloxicamente orientados, o traballo de Vernadsky seguiu sendo fundamental para a ecoloxía soviética, e máis tarde axudou a inspirar o desenvolvemento da análise moderna do sistema terrestre.

  Co xurdimento da ecoloxía de sistemas, os conceptos de Marx do "metabolismo universal da natureza", o "metabolismo social" e a fractura metabólica demostraron ser inavaliábeis para modelar a complexa relación entre os sistemas socio-produtivos, particularmente o capitalismo, e os sistemas ecolóxicos máis grandes no que están incrustados. Este enfoque da relación humano-social coa natureza, fondamente entrelazada coa crítica de Marx á sociedade de clases capitalista, dálle ao materialismo histórico unha perspectiva única sobre a crise ecolóxica contemporánea e o desafío da transición. Marx escribiu sobre unha fractura no metabolismo do solo causada pola agricultura industrializada. Os nutrientes esenciais do solo, como o nitróxeno, o fósforo e o potasio contidos nos alimentos ou a fibra, foron enviados por centos, mesmo por miles, de quilómetros a cidades densamente poboadas, onde terminaron como refugallos, aumentando a contaminación urbana e perdéndose no solo. Logo fixo énfase na necesidade de que a regulación racional do metabolismo entre os seres humanos e a natureza sexa fundamental para crear unha sociedade racional máis aló do capitalismo. O socialismo definiuse en termos ecolóxicos, requirindo que o home socializado, os produtores asociados, gobernen o metabolismo humano da natureza dun xeito racional... lográndoo co menor gasto de enerxía e nas condicións máis dignas e apropiadas para a súa natureza humana. O planeta ou a terra constituían a condición inalienábel para a existencia e reprodución da cadea de xeracións humanas. Como declarou n’O Capital, "incluso unha sociedade enteira, unha nación, ou todas as sociedades simultaneamente existentes tomadas xuntas, non son donos da terra. Son simplemente os seus posuidores, os seus beneficiarios, e teñen que deixalo nun estado mellor para as xeracións vindeiras como boni patres familias [bos xefes de familia](15).

A gran fenda do marxismo e o problema ecolóxico

 Porén, se o materialismo histórico clásico encarnaba unha poderosa crítica ecolóxica, por que foi esquecido durante tanto tempo dentro do corpo principal do pensamento marxista? Pódese atopar unha resposta parcial na observación da socialista revolucionaria Rosa Luxemburgo, a principios do século XX, de que moitos aspectos do vasto marco teórico de Marx que se estenden máis aló das necesidades inmediatas do movemento da clase traballadora se descubrirían e incorporarían moito máis tarde, a medida que o movemento socialista madurase e xurdisen novos desafíos históricos(16). Unha explicación máis directa, no entanto, é o feito de que as ideas ecolóxicas de Marx foron vítimas da gran división que se abriu na década de 1930 entre o marxismo occidental e o marxismo soviético.

 Intelectualmente, o cisma dentro do marxismo centrouse na aplicabilidade da dialéctica ao ámbito natural, e a posición respecto diso de Marx e Engels. O concepto da "dialéctica da natureza" identificouse máis estreitamente con Engels que con Marx. Engels argumentou que o razoamento dialéctico -centrado no carácter circunstancial da realidade, desenvolvementos contraditorios -ou incompatíbeis- dentro da mesma relación, a interpenetración dos opostos, o cambio cuantitativo que dá lugar á transformación cualitativa e os procesos de transcendencia histórica- era esencial para a nosa comprensión da complexidade e o dinamismo do mundo físico. Isto, así e todo, suscitou profundos problemas filosóficos _tanto ontolóxicos como epistemolóxicos- dentro do discurso marxista.

 Os pensadores soviéticos continuaron vendo visións complexas, históricas e interconectadas do desenvolvemento, asociadas co razoamento dialéctico, como esenciais para a comprensión da natureza e a ciencia. Porén, aínda que o marxismo na Unión Soviética continuou adoptando as ciencias naturais, a súa análise con frecuencia asumiu un carácter dogmático, combinado cun optimismo tecnolóxico esaxerado. Esta rixidez foi reforzada polo lisenkoísmo, que criticou a selección natural darwiniana e a xenética mendeliana, e asumiu un papel politicamente represivo durante as purgas da comunidade científica no período de Stalin(17).

 Pola contra, a tradición filosófica coñecida como marxismo occidental disocia o marxismo e a dialéctica das cuestións da natureza e a ciencia, alegando que o razoamento dialéctico, dado o seu carácter reflexivo, se aplica á conciencia humana -e á sociedade humana- soamente e non se podería aplicar ao mundo natural externo(18). De aí que os marxistas occidentais, que son representados máis notabelmente a este respecto pola Escola de Francfort, desenvolvesen críticas ecolóxicas que foron en gran parte filosóficas e abstractas, estreitamente relacionadas coas preocupacións éticas que logo dominarían a filosofía verde, pero distantes da ciencia ecolóxica e os problemas do materialismo. O descoido dos desenvolvementos científicos naturais e unha forte tendencia anti-tecnolóxica puxeron límites agudos ás contribucións da maioría dos marxistas occidentais ao diálogo ecolóxico.

 Desde a década de 1950 até a década de 1970, cando se desenvolveu por primeira vez o movemento ambiental moderno, algúns pensadores ambientais pioneiros, como o economista ecolóxico radical K. William Kapp e o biólogo socialista Barry Commoner, abordaron novamente a idea de Marx da fractura metabólica ao explicaren as contradicións ecolóxicas(19). Con todo, na década de 1980, xurdiu unha clara tradición de ecosocialismo no traballo das principais figuras da Nova Esquerda, incluído o sociólogo británico Ted Benton e o filósofo social francés André Gorz. Estes importantes pensadores ecosocialistas temperáns empregaron o novo ecoloxismo da Teoría Verde para criticar a Marx por presuntamente non abordar cuestións de sostibilidade. En opinión de Benton, a crítica de Marx de Thomas Malthus, descartárao por completo, minimizando e ata negando os límites naturais(20). A resposta que ofreceron estes pensadores foi mesturar os supostos xerais do pensamento verde dominante -incluídas as nocións maltusianas- na análise marxista de clases. A revista Capitalism Nature Socialism, fundada polo economista marxista James O'Connor a fins da década de 1980, xeralmente negou calquera relación significativa coa ecoloxía no propio traballo de Marx, insistindo en que os conceptos ecolóxicos prevalecentes simplemente deberían unirse, coma se se tratase dun centauro, coas perspectivas marxistas baseadas nas clases, unha posición coñecida hoxe como "ecosocialismo de primeira etapa"(21).

 O enfoque híbrido cambiou a fins da década de 1990 cando outros, especialmente Paul Burkett, demostraron o profundo contexto ecolóxico no que se construíu a crítica orixinal de Marx. A nova análise incluíu a reconstrución sistemática do argumento de Marx sobre o metabolismo social. O resultado foi o desenvolvemento de importantes conceptos ecolóxicos marxistas, xunto cunha reunificación da teoría marxista. Polo tanto, os "ecosocialistas de segunda etapa" ou marxistas ecolóxicos, como Burkett, reincorporaron as principais contribucións de Engels ao pensamento ecolóxico, asociadas coas súas exploracións da dialéctica da natureza, no núcleo da teoría marxista, ao ver o traballo de Marx e Engels como complementario(22).

 Máis recentemente, a importancia da ecoloxía soviética tardía saíu á luz. Malia a súa tortuosa historia, a ciencia soviética, nomeadamente no período posterior a Stalin, continuou dando lugar a unha comprensión dialéctica dos procesos naturais e históricos interdependentes. Unha innovación chave foi o concepto de bioxeocoenose -equivalente ao ecosistema pero que emerxe da tradición Vernadsky do impacto da vida na terra- desenvolvido a primeiros da década de 1940 polo botánico e silviculturalista Nikolaevich Sukachev. Outra visión sistémica crítica foi a descuberta do climatólogo soviético Michael Budyko a principios da década de 1960 da retroalimentación do albedo-xeo, que converteu o cambio climático nun problema premente por primeira vez. Na década de 1970, o recoñecemento da "ecoloxía global" como un problema distinto relacionado co sistema da Terra creceu na Unión Soviética -nalgúns aspectos- por diante de Occidente. Non é casualidade que a palabra "Antropoceno" aparecese por primeira vez en inglés a principios da década de 1970 en The Great Soviet Encyclopedia(23).

Marxismo e economía ecolóxica

 No alborecer do século XXI, a conciencia da análise ecolóxica de Marx inspirou unha reavaliación radical do marxismo en liña cos fundamentos clásicos do materialismo histórico e o seu marco ecolóxico subxacente. Durante moito tempo, os pensadores marxistas, nomeadamente en Occidente, laiáronse de que Marx perdese moito tempo e enerxía no que daquela parecían ser temas esotéricos relacionados coa ciencia e sen relación coas presuntas bases científicas sociais da súa propia teoría. Marx asistiu con gran interese a algunhas das conferencias sobre enerxía solar do físico británico John Tyndall, no transcurso das cales Tyndall ilustrou sobre os seus experimentos que demostran por primeira vez que as emisións de dióxido de carbono contribuíron ao efecto invernadoiro. Marx tamén tomou notas detalladas sobre como as isotermas cambiantes na superficie da terra debido ao cambio climático levaron á extinción de especies ao longo da historia da terra. Observou como o cambio climático antropoxénico rexional en forma de desertificación contribuíu á caída das civilizacións antigas, e considerou a forma en que isto probabelmente se desenvolvería dentro do capitalismo(24). Hoxe, o xurdimento da ecoloxía socialista en resposta ás condicións cambiantes levou a unha crecente apreciación, como anticipaba Luxemburgo, de aspectos tan amplos da ciencia de Marx e o seu papel esencial no seu sistema de pensamento.

 O enfoque de Marx (e Engels) sobre a economía ecolóxica tomou forma a partir dunha crítica da produción e particularmente da produción de mercadorías capitalista. Todas as mercadorías se concibiron coas formas duais de valor de uso e valor de cambio, relacionadas respectivamente coas condicións dos materiais naturais e as valoracións do cambio monetario. Marx viu a tensión antagónica entre o valor de uso e o valor de cambio como chave tanto para as contradicións internas do capitalismo como para o seu conflito co seu contorno natural externo. Insistiu en que a natureza e o traballo xuntos constituían as fontes duais de toda a riqueza. Ao incorporar só a man de obra -ou servizos humanos- nos cálculos de valor económico, o capitalismo asegurou que os custos ecolóxicos e sociais de produción fosen excluídos do resultado final. En efecto, a economía política liberal clásica, argumentou Marx, tratou as condicións naturais de produción -materias primas, enerxía, fertilidade do solo, etc.-como "obsequios gratuítos da natureza" para o capital. Marx baseou a crítica sobre unha termodinámica de sistema aberto, na que a produción está limitada por un presuposto solar e polas limitadas subministracións de combustíbeis fósiles, denominados por Engels como "calor solar pasado", que se estaban “malgastando” sistematicamente(25).

 Na crítica de Marx, o metabolismo social, é dicir, o proceso de traballo e produción, necesariamente extraeu a súa enerxía e recursos do metabolismo universal máis amplo da natureza. Porén, a forma antagónica de produción capitalista, que trata os límites naturais como simples barreiras a ser superadas, conduciu inexorabelmente a unha fractura metabólica, socavando sistematicamente os fundamentos ecolóxicos da existencia humana. Ao destruír as circunstancias deste metabolismo relacionado coa condición natural eterna que goberna a produción humana, este mesmo proceso, escribiu Marx, obriga á súa restauración sistemática como unha lei reguladora da produción social, e nunha forma axeitada para a raza humana, aínda que nunha sociedade futura que transcenda a produción capitalista de mercadorías(26).

 O centro da dinámica destrutiva foi o impulso inherente do capital para acumular nunha escala cada vez maior. O capital como sistema estaba intrinsecamente orientado á máxima acumulación e rendemento posíbel de materia e enerxía, independentemente das necesidades humanas ou os límites naturais(27). Segundo a comprensión de Marx da economía capitalista, a correlación dos fluxos materiais -relacionados co valor de uso- e os fluxos de valor laboral -relacionados co valor de cambio- conduce a unha contradición cada vez máis intensa entre os imperativos da resiliencia ambiental e o crecemento económico.

 Burkett traza dúas fontes diferentes dese desequilibrio que sustenta a teoría da crise ecolóxica en Marx. Unha delas toma a forma de crises económicas asociadas coa escaseza de recursos e os aumentos concomitantes dos custos no lado da oferta, que reducen as marxes de beneficio. As crises ecolóxicas deste tipo teñen un efecto negativo na acumulación e, naturalmente, conducen a respostas por parte do capital, por exemplo, a conservación da enerxía como medida de economía.

 O outro tipo, a crise ecolóxica propiamente dita, é ben diferente e está máis plenamente desenvolvido na concepción de Marx da fractura metabólica. Trátase da interacción entre a degradación do medio ambiente e o desenvolvemento humano en formas non contabilizadas en métricas económicas establecidas como o PIB. Por exemplo, a extinción de especies ou a destrución de ecosistemas enteiros é loxicamente compatíbel coa expansión da produción capitalista e o crecemento económico. Tales impactos ecolóxicos negativos se designan como "externalidades", xa que a natureza é tratada como un agasallo gratuíto. Como resultado, ningún mecanismo de retroalimentación directa intrínseco ao sistema capitalista prevén a degradación ambiental a escala planetaria.

 Unha característica distintiva da teoría ecolóxica marxista foi a énfase no intercambio ecolóxico desigual, ou o imperialismo ecolóxico, no que se entende que un país pode explotar ecoloxicamente outro. Isto pódese ver na famosa referencia de Marx de como, durante máis dun século, Inglaterra "exportara indirectamente o solo de Irlanda", socavando a fertilidade a longo prazo da agricultura irlandesa. Nos últimos anos, os teóricos marxistas estenderon esta análise do imperialismo ecolóxico, chegando a velo como parte integral de todos os intentos de abordar o problema ecolóxico(28).

Análise marxista da fractura e dos límites planetarios

 Como se describiu anteriormente, a teoría da fractura metabólica de Marx xurdiu dunha resposta a esta crise de fertilidade do solo do século XIX. Marx a mediados do século XIX xa enfatizou sistematicamente os problemas do ritmo acelerado, a escala crecente e a disxunción espacial -separación da cidade e o agro- na produción capitalista. Nos últimos anos, os teóricos marxistas baseáronse nesta perspectiva para explorar a fenda global no metabolismo do carbono e unha serie doutros problemas de sostibilidade(29).

 Durante varias décadas, os ecoloxistas socialistas argumentaron que o capitalismo xerou unha aceleración da transformación humana do Sistema Terra, que ocorre en dúas fases principais: (1) a revolución industrial que comeza a fins do século XVIII; e (2) o xurdimento do capitalismo monopólico, particularmente na súa etapa madura despois da Segunda Guerra Mundial, incluída a revolución científico-técnica de posguerra, marcada polo desenvolvemento da enerxía nuclear e o uso comercial xeneralizado de produtos químicos sintéticos(30).

 De tal sorte que os teóricos ecoloxistas socialistas se apresuraron a abrazar o poder explicativo do Antropoceno, que salienta o xurdimento da sociedade humana moderna durante a época como a principal forza xeolóxica planetaria que goberna os cambios no Sistema Terra. En estreita relación con esta rica visión, os principais científicos do Sistema Terra introduciron a estrutura marco dos límites planetarios en 2009 para debuxar un espazo seguro para a humanidade definido por nove límites planetarios, a maioría dos cales están

actualmente en proceso de ser cruzados. No noso libro de 2010, The Ecological Rift, Brett Clark, Richard York e mais eu integramos a análise da falla metabólica marxista co marco dos límites planetarios, describíndoo como fracturas no Sistema Terra. Desde este punto de vista, a urxencia planetaria de hoxe podería chamarse "a fractura ecolóxica global", que resume a interrupción e a desestabilización da relación humana coa natureza a escala planetaria que xorde do proceso de acumulación infinita de capital(31).

A gran converxencia

 O concepto integrador da “fractura ecolóxica global” representa unha converxencia crecente da análise ecolóxica marxista coa teoría do Sistema Terra e a perspectiva da Gran Transición, que comparten unha evolución complexa e interconectada. Os ecoloxistas marxistas de hoxe comezan coa crítica do crecemento económico (na súa caracterización máis abstracta) ou a acumulación de capital (visto de xeito máis concreto). O crecemento económico exponencial continuo non pode ocorrer sen expandir as fracturas no Sistema Terra. Polo tanto, a sociedade, nomeadamente nos países ricos, debe avanzar cara a un estado estacionario ou unha economía de estado estacionario, o que require un cambio cara a unha economía sen formación neta de capital, unha que se manteña dentro do orzamento solar. O desenvolvemento, particularmente nas economías ricas, debe asumir unha nova forma: cualitativa, colectiva e cultural, enfatizando o desenvolvemento humano sustentábel en harmonía coa visión orixinal do socialismo de Marx. Como argumentou Lewis Mumford, un estado estacionario, que promove fins ecolóxicos, require para o seu cumprimento as condicións igualitarias do "comunismo básico", cunha produción determinada "segundo a necesidade, non segundo a capacidade ou a contribución produtiva"(32). Tal distanciamento da acumulación de capital e cara a un sistema de satisfacer as necesidades colectivas baseado no principio do suficiente é obviamente imposíbel en calquera sentido significativo baixo o réxime de acumulación de capital. O que se require, entón, é unha revolución ecolóxica e social que facilite unha sociedade de sostibilidade ecolóxica e igualdade substantiva.

 Se a necesidade obxectiva de tal revolución ecolóxica é agora clara, queda a cuestión máis difícil de como levar a cabo as transformacións sociais necesarias. O movemento ecosocialista adoptou o eslogan Cambio de sistema, non cambio climático, mais un sistema capitalista profundamente arraigado en todo o mundo infunde a realidade omnipresente actual. O dominio do modo de produción capitalista significa que o cambio revolucionario na escala necesaria para enfrontar a urxencia ambiental planetaria permanece máis aló do horizonte social inmediato.

 Con todo, debemos tomar en serio a relación non lineal e continxente de todo o relacionado co desenvolvemento humano. O teórico cultural conservador do século XIX Jacob Burckhardt usou o termo "crise histórica" para se referir a situacións nas que se produce unha crise en todo o estado das cousas, que involucra épocas enteiras e todos ou moitos pobos da mesma civilización. El explicou que o proceso histórico se acelera repentinamente de xeito aterrador. Os desenvolvementos que doutro xeito levarían séculos parecen pasar como pantasmas en meses ou semanas, e cúmprense(33). Que as aceleracións revolucionarias do proceso histórico en torno á organización da sociedade humana en si mesma ocorreron no pasado non debe poñerse en dúbida. Podemos sinalar non só as grandes revolucións políticas, senón tamén máis aló, transformacións tan fundamentais na produción como a Revolución Agrícola orixinal e a Revolución Industrial. Hoxe, necesitamos unha Revolución Ecolóxica equivalente en profundidade e alcance a estas transformacións anteriores.

 A dificultade obvia é a velocidade -e, nalgúns aspectos, a irreversibilidade- dos asediantes estragos ambientais, polo que a aceleración concomitante do proceso histórico para abordar a crise debe comezar agora. Subestimar a magnitude do problema resultará fatal. Para evitar golpear a billonésima tonelada acumulada de carbono queimado, equivalente a un aumento de 2°C na temperatura global, as emisións de carbono deben caer a unha taxa de por volta do 3 por cento anual a nivel mundial. Isto requiriría que as nacións ricas reducisen as súas emisións en máis do dobre desa taxa. Como sempre, debemos actuar coas ferramentas que temos, e lembrar que ningunha solución técnica pode resolver un problema baseado na maximización sistemática do crecemento económico exponencial até o infinito. De aí que unha reconstitución revolucionaria da sociedade en xeral, que altere o sistema de reprodución socio-metabólica, ofrece a única alternativa á inminente ruína común das clases contendentes(34).

 Para os pensadores ecoloxistas marxistas, este grave estado de cousas levou ao desenvolvemento dunha estratexia de dúas etapas para a revolución ecolóxica e social. A primeira etapa céntrase en “que se pode facer agora?”. É dicir, no que é realista a curto prazo nas condicións actuais, mentres que necesariamente vai en contra da lóxica da acumulación de capital. Isto podería considerarse a fase ecodemocrática na revolución ecolóxica mundial. Nas condicións imperantes, é necesario loitar por unha ampla gama de cambios drásticos dentro dun movemento radical de base ampla(35). Tal esforzo necesitaría incluír medidas como as seguintes: un sistema de honorarios e dividendos de carbono, co 100 por cento dos ingresos redistribuídos á poboación per capita; unha prohibición das plantas de carbón e combustíbeis fósiles non convencionais -como o aceite de areas bituminosas- un gran cambio cara á enerxía solar e eólica e outras alternativas de enerxía sustentábel, como a eficiencia enerxética, financiada por recortes no gasto militar; unha moratoria sobre o crecemento económico nas economías ricas para reducir as emisións de carbono, xunto cunha redistribución radical -e medidas para protexer os menos acomodados- e un novo proceso internacional de negociación climática inspirado nos principios igualitarios e ecocéntricos do Acordo dos Pobos da Conferencia Mundial dos Pobos sobre o Cambio Climático en Bolivia en 2010(36).

 Todas estas medidas de urxencia van en contra da lóxica prevalecente de acumulación de capital, mais, porén, posibelmente se poden avanzar nas condicións actuais. Xunto cunha ampla gama de iniciativas similares, tales medidas constitúen o punto de partida racional e realista para unha revolución ecolóxica e social, e un medio para mobilizar a sociedade en xeral. Non podemos substituír todo o sistema da noite para a mañá. A batalla debe comezar no presente e estenderse cara ao futuro, acelerándose a medio prazo e terminando cun novo metabolismo social orientado ao desenvolvemento humano sostíbel.

 O obxectivo a longo prazo da transformación sistémica xera a cuestión dunha segunda etapa da revolución ecolóxica, ou a fase ecosocialista. A pregunta principal, por suposto, son as condicións históricas baixo as cales pode ocorrer este cambio. Marx referiuse ás presións ambientais da súa época como unha "tendencia socialista inconsciente", que esixiría aos prodctores asociados que regulen o metabolismo social coa natureza de xeito racional(37). Esta tendencia, así e todo, só pode realizarse como resultado dunha revolución levada a cabo pola maior parte da humanidade, establecendo condicións e procesos máis igualitarios para gobernar a sociedade global, incluída a necesaria planificación ecolóxica, social e económica.

 Nun futuro non moi afastado, un "proletariado ambiental", cuxos signos xa están presentes, xurdirá case inevitabelmente da combinación da degradación ecolóxica e as dificultades económicas, particularmente no fondo da sociedade. Nestas circunstancias, as crises materiais que afectan á vida das persoas serán cada vez máis indistinguíbeis nos seus múltiples efectos ecolóxicos e económicos -por exemplo, crise alimentarias-. Tales condicións obrigarán a poboación traballadora da terra a se rebelar contra o sistema. O que adoito chamamos enganosamente a "clase media"-os que están por riba dos traballadores pobres pero con poucos intereses creados no sistema- sen dúbida tamén se verán arrastrados a esta loita. Como en todas as situacións revolucionarias, algúns dos elementos máis ilustrados da clase dominante seguramente abandonarán os seus intereses de clase en favor da humanidade e a terra. Dado que o desafío de manter un planeta resistente se enfrontará máis ás xeracións máis novas, podemos esperar que a mocidade se desencante e radicalice a medida que as condicións materiais de existencia se deterioren. Históricamente, as mulleres preocupáronse especialmente polos problemas da reprodución natural e social e, sen dúbida, tamén estarán á vangarda da loita por unha sociedade global máis ecoloxicamente orientada.

 Nesta Gran Transición, penso que os socialistas desempeñarán o papel principal, até a medida que evolucione o significado do socialismo, adquirindo unha connotación máis ampla no curso da loita. O gran artista, escritor e socialista William Morris dixo: “Os homes pelexan e perden a batalla, e o que loitaron prodúcese malia a súa derrota, e cando chega non é o que querían dicir, e outros homes teñen que loitar polo que querían dicir con outro nome”(38). Hoxe, a antiga loita pola liberdade humana e o seu significado chegou a un final. Na nova época que temos ante nós, a nosa tarefa é clara: loitarmos por un desenvolvemento humano equitativo e sustentábel en harmonía duradeira coa terra.

_______________________________________________________________________________________

Notas:

1 Paul Raskin, The Great Transition Today: A Report from the Future (Boston: Tellus Institute, 2006), https://greattransition.org/archives/papers/The_Great_Transition_Today.pdf.

2 See Paul Burkett, “Marx’s Vision of Sustainable Human Development,” Monthly Review 57, no. 5 (October 2005): 34-62.

3 Frederick Engels, The Dialectics of Nature, in Karl Marx and Frederick Engels, Collected Works, vol. 25 ([1873-1882]; New York: International Publishers, 1975), 460-461.

4 Frank Benjamin Golley, A History of the Ecosystem Concept in Ecology (New Haven, CT: Yale University Press, 1993), 2, 207.

5 On Liebig’s ecological critique, véxase John Bellamy Foster, Marx’s Ecology: Materialism and Nature (New York: Monthly Review Press, 2000), 149-154.

6 Julius von Mayer, “The Motions of Organisms and Their Relation to Metabolism,” in Julius Robert Mayer: Prophet of Energy, ed. Robert B. Lindsey ([1845]; New York: Pergamon Press, 1973),

7 -145.

8 Roland Daniels, Mikrokosmos ([1851]; New York: Verlag Peter Lang, 1988), 49.

9 Karl Marx, Capital, vol. 3 ([1863-1865]; London: Penguin, 1981), 949; Karl Marx, Economic Manuscript of 1861-1863, in Karl Marx and Frederick Engels, Collected Works, vol. 30 ([1861-1863]; New York: International Publishers, 1975), 54-66.

10 Ravi Bhandari, “Marxian Economics: The Oldest Systems Theory is New Again (or Always)?” Institute for New Economics, April 9, 2015, http://ineteconomics.org/ideas-papers/blog/marxianeconomics-the-oldest-systems-theory-is-new-again-or-always.

11  E. Ray Lankester, Science from an Easy Chair (New York: Henry Holt & Co., 1913), 365-379; Joseph Lester, E. Ray Lankester and the Making of Modern British Biology (Oxford: British Society for the History of Science, 1995).

12 Arthur G. Tansley, “The Use and Abuse of Vegetational Concepts and Terms,” Ecology 16, no. 3 (July 1935): 284-307; Peder Anker, Imperial Ecology: Environmental Order in the British Empire, 1895-1945 (Cambridge, MA: Harvard University Press, 2001).

13 Tansley, “Use and Abuse,” 303-304; Hyman Levy, The Universe of Science (London: Watts & Co., 1932).

14 Lynn Margulis, et. al., “Foreword,” in Vladimir I. Vernadsky, The Biosphere, trans. D.B. Langmuir ([1926]; New York: Springer-Verlag, 1998), 15.

15 Nikolai Bukharin, “Theory and Practice from the Standpoint of Dialectical Materialism,” in Bukharin, et. al, Science at the Crossroads: Papers Presented to the International Congress of the History of Science and Technology Held in London from June 29th to July 3rd, 1931 by the Delegates of the U.S.S.R (London: Frank Cass & Co., 1931), 17.

16 Karl Marx, Capital, vol. 1 ([1867]; London: Penguin, 1976), 637; Capital, vol. 3, 754, 911, 949, 959.

17 Rosa Luxemburg, “Stagnation and Progress of Marxism,” in Luxemburg, Rosa Luxemburg Speaks ([1903]; New York: Pathfinder Press, 1970), 111.

18 For an informed and balanced discussion of Lysenkoism, see Richard Levins and Richard Lewontin, The Dialectical Biologist (Cambridge, MA: Harvard University Press, 1985), 163-196.

19 See Russell Jacoby, “Western Marxism,” in A Dictionary of Marxist Thought, ed. Tom Bottomore (Oxford, UK: Blackwell, 1983), 523-526.

20 K. William Kapp, The Social Costs of Private Enterprise (Cambridge, MA: Harvard University Press, 1950), 35-36; Barry Commoner, The Closing Circle: Nature, Man, and Technology (New York: Alfred A. Knopf, 1971), 280.

21 Ted Benton, “Marxism and Natural Limits,” New Left Review no. 178 (December 1989): 51-86; André Gorz, Capitalism, Socialism, Ecology (London: Verso, 1994).

22 See John Bellamy Foster, “Foreword,” in Paul Burkett, Marx and Nature: A Red and Green Perspective (New York: St.  Martin’s Press, 1999; Chicago: Haymarket, 2014), vii-xiii.

23 Burkett, Marx and Nature.

24 John Bellamy Foster, “Late Soviet Ecology,” Monthly Review 67, no. 2 (June 2015): 20; M.I. Budyko, Global Ecology ([1977]; Moscow: Progress Publishers, 1980); E.V. Shantser, “The Anthropogenic System (Period),” Great Soviet Encyclopedia, vol. 2 (New York: Macmillan, 1973; translation of third edition), 140.

25  On these aspects of Marx’s thought, see John Bellamy Foster, “Capitalism and the Accumulation of Catastrophe,” Monthly Review 63, no. 7 (December 2011): 1-17.

26 Frederick Engels, “Engels to Marx, December 19, 1882,” in Marx and Engels, Collected Works, vol. 46, 411; John Bellamy Foster, Brett Clark, and Richard York, The Ecological Rift:

Capitalism’s War on the Earth (New York: Monthly Review Press, 2010), 61-64.

27 Marx, Capital, vol. 1, 637-638; Karl Marx, Grundrisse: Outlines of the Critique of Political Economy ([1857-1858]; London: Penguin, 1973), 334-335. 27 Marx, Capital, vol. 1, 742; Foster, Clark, and York, The Ecological Rift, 207-211.

28  Marx, Capital, vol. 1, 860; Foster, Clark, and York, The Ecological Rift, 345-372; John Bellamy Foster and Hannah Holleman, “The Theory of Unequal Ecological Exchange: A Marx-Odum Dialectic,” The Journal of Peasant Studies 41, no.1-2 (March 2014): 199-233.

29 See, for example, Stefano Longo, Rebecca Clausen, and Brett Clark, The Tragedy of the Commodity: Oceans, Fisheries, and Aquaculture (New Brunswick, NJ: Rutgers University Press, 2015). See also Ryan Wishart, Jamil Jonna, and Jordan Besek, “The Metabolic Rift: A Select Bibliography,” Monthly Review, October 16, 2013, http://monthlyreview.org/commentary/ metabolic-rift/.

30 See Ian Angus, “When Did the Anthropocene Begin…and Why Does It Matter?” Monthly Review 67, no. 4 (September 2015): 1-11; John Bellamy Foster, The Vulnerable Planet: A Short Economic History of the Environment (New York: Monthly Review Press, 1994), 108.

31 Foster, Clark, and York, The Ecological Rift, 14-15, 18; Johan Rockström, et. al., “A Safe Operating Space for Humanity,” Nature 461, no. 24 (September 2009): 472-475.

32 Lewis Mumford, The Condition of Man (1944; New York: Harcourt Brace Jovanovich, 1973), 411. Mumford, interestingly, was drawing here on both Mill’s Principles of Political Economy (1848) and Marx’s Critique of the Gotha Programme (1875).

33  Jacob Burckhardt, Reflections on History ([1869]; Indianapolis: Liberty Press, 1979), 214.

34  Karl Marx and Frederick Engels, The Communist Manifesto ([1848]; New York: Monthly Review Press, 1964), 2. On the concept of socio-metabolic reproduction, see István Mészáros, Beyond Capital: Toward a Theory of Transition (New York: Monthly Review Press, 1995), 170-187.

35  These and other proposals are developed in Fred Magdoff and John Bellamy Foster, What Every Environmentalist Needs to Know About Capitalism: A Citizen’s Guide to Capitalism and the Environment (New York: Monthly Review Press, 2011), 124-33.

36  Ibid.

37 Karl Marx, “Marx to Engels, March 25, 1868,” in Marx and Engels, Collected Works, vol. 42, 558-59.

38  William Morris, A Dream of John Ball in Morris, Three Works ([1888]; London: Lawrence and Wishart, 1986), 53.

 _______________________________________________________________________________________

 

[Artigo tirado do sitio web Rebelión, febreiro de 2020]