O novo proletariado de Servizos

Ricardo Antunes - 12 Xul 2019

Todo apunta á presenza dun proceso violento de proletarización e ao xurdimento dun novo proletariado de servizos, que se está expandindo a nivel mundial e diversificando e que está ampliando a clase traballadora. E se todo isto suxire unha nova morfoloxía do traballo, deberiamos recoñecer ao mesmo tempo o xurdimento dunha nova morfoloxía da organización, da representación e da loita da clase traballadora

 Nas últimas décadas, a difusión da tecnoloxía da información, a automatización industrial e outras innovacións inspiraron visións dunha próxima "sociedade de servizos postindustrial", na que o proletariado, tal como existía en épocas anteriores, desaparecería efectivamente. Así e todo, mesmo un estudo superficial da realidade dos mercados laborais globais contemporáneos desmente este mito. O xurdimento dunha nova clase de traballadores educados e asalariados nos campos de alta tecnoloxía baséase na crecente invisibilidade dos traballadores empregados en sectores e contornos que van desde centros de chamadas e telemarketing até hoteis e empresas de limpeza para minoristas, comida rápida e servizos de coidado a enfermos e maiores.

 A gran maioría destes traballos son precarios dun xeito ou outra: estacionais, a tempo parcial, temporais, informais ou independentes, con pouca ou ningunha seguridade ou beneficios. Un exemplo emblemático é o contrato de hora cero, unha forma perversa de emprego que prospera no Reino Unido e noutros lugares. En lugar de traballar un número fixo de horas ou quendas, os empregados de hora cero deben permanecer perpetuamente a disposición dos seus xefes, esperando unha chamada. Unha vez que reciben esta chamada, págaselles só polo tempo que realmente traballan, e non polo tempo (días, semanas, mesmo  meses) que pasaron esperando.

 As empresas de tecnoloxía da información, en particular, adoptaron este método de flexibilización completa do traballo, que serve de inmediato para facer que os traballadores estean continuamente dispoñíbeis para a explotación e para normalizar aínda máis o réxime de precariedade, deixando os traballadores con menos proteccións.

 Über é outro exemplo. Os condutores da empresa, que son tratados como contratistas independentes en lugar de empregados formais, deben proporcionar os seus propios automóbiles e pagar todos os gastos, incluídas as reparacións, o mantemento, os seguros e o combustíbel. A “aplicación” de Über é, de feito, unha empresa privada global que utiliza traballo asalariado enmascarado como traballo “independente” e “empresarial” para se apropiar dunha maior parte da plusvalía xerada polos servizos dos seus condutores.

 Outro exemplo máis destas formas disfrazadas de explotación laboral pódese ver en Italia, onde recentemente se introduciu unha forma nova de traballo ocasional e intermitente: o traballo baseado en vales. Os traballadores recibiron pagamentos con vales cuxo valor correspondía ao número exacto de horas que traballaron. Mais a precariedade non era o único problema con esta forma de traballo, que dependía dun máis truculento abuso: os vales debíanse axustar ao salario mínimo legal por hora, pero os contratistas tamén ofrecían pagar horas extras a unha taxa inferior ao mínimo legal. O sistema permitiu un grao de precariedade e explotación mesmo maior que o do traballo ocasional e intermitente. Por esta razón, os sindicatos italianos denunciaron a práctica e o goberno viuse obrigado a suspendela.

 A difusión destas novas formas de traballo informal, a tempo parcial, temporal, independente, ocasional e intermitente deu lugar a unha nova categoría de traballo, o "precariado". Un movemento de membros autoidentificados do precariado estase expandindo rapidamente en Europa, especialmente en Italia, o Estado español, Inglaterra, Francia e Portugal. A medida que este movemento loitou por atopar espazo nas estruturas dos sindicatos tradicionais, estase desenvolvendo independentemente xunto a eles. Pódense ver exemplos pioneiros en Italia, cos casos de San Precario en Milán, un movemento que loita en defensa dos traballadores precarios (incluídos os inmigrantes), e o movemento de Traballadores da Cidade de Choque, un grupo cunha forte presenza en Nápoles formado por persoas precarias e mozos rebeldes(1).

Por iso, o que podería chamarse a “uberización” do traballo, un modus operandi empresarial desapiadado destinado a xerar máis ganancias e aumentar o valor do capital a través das formas de traballo precario descritas anteriormente, deu en expandirse a unha escala global. anteriormente. Ademais, o feito de que se faga máis e máis traballo na rede fixo case imposíbel separar a man de obra do lecer, e espérase que os empregados estean dispoñíbeis para traballar en calquera momento e en todo momento.

 O futuro do traballo para as masas traballadoras do mundo parece ser de emprego flexíbel, sen días de traballo preestablecidos, sen espazos de traballo claramente definidos, sen salarios fixos, sen actividades predeterminadas, sen dereitos e sen protección nin representación por parte de sindicatos. O sistema de “obxectivos” en si mesmo é flexíbel: os obxectivos do mañá sempre están cambiando e sempre deben ser superiores aos do día anterior.

 A consecuencia social e política máis importante é o crecemento do que Ursula Huws chamou o "cybertariat" e que Ruy Braga e eu chamamos o "infoproletariat"(2). Con todo, como queira que sexa o nome, o xurdimento deste novo réxime laboral suscita preguntas difíciles: debe considerarse os traballadores no sector servizos unha clase media emerxente? Ou deberían ser considerados parte dun novo proletariado de servizos? Ou deberían ser tratados como parte dunha nova clase, o precariado?

Clase media, precaria ou proletariado?

 Nos centros de chamadas, hoteis, supermercados, cadeas de comida rápida, minoristas a gran escala e noutros lugares, os traballadores do sector de servizos fóronse distanciando cada vez máis das formas de traballo intelectual típicas da clase media, e cada vez aseméllanse máis ao que se pode chamar un novo "proletariado de servizos". Se os segmentos máis tradicionais da clase media se definen polos modos da súa participación na produción (médicos, avogados e outras profesións liberais), hoxe en día, a clase media asalariada está experimentando un proceso de proletarización cada vez máis evidente, cuxo alcance agora supera o da formulación pioneira de Harry Braverman no seu libro de 1974 Labor and Monopoly Capital(3).

 Debido ás súas típicas flutuacións estruturais, as clases medias tamén se definen pola súa ideoloxía, os seus valores culturais e simbólicos e as súas eleccións de consumo(4). Por iso, os segmentos máis altos das clases medias distínguense dos segmentos máis baixos por medio dos valores que expresan, aliñándose implicitamente coas clases propietarias. Do mesmo xeito, os segmentos máis baixos das clases medias tenden a identificarse máis coas clases traballadoras, dados os seus niveis similares de vida material.

 É por esta razón polo que a conciencia das clases medias adoita ser a dunha non clase. Nalgúns casos, están máis preto das clases propietarias, como sucede cos xerentes, administradores, enxeñeiros, médicos e avogados de nivel medio e superior; pero outros, particularmente os segmentos máis pobres da clase media, viven e traballan en condicións bastante similares ás da clase traballadora. En consecuencia, estes continxentes máis proletarizados da clase media, especialmente os empregados no sector de servizos, están cada vez máis involucrados, directa ou indirectamente, no proceso de valorización do capital. Os traballadores asalariados en mercadotecnia, comercio minorista, servizo de alimentos, etc., estanse achegando rapidamente á condición dun novo proletariado que se está expandindo a nivel mundial.

 Estas observacións non poden apoiar os argumentos dos analistas que clasifican a estes traballadores como parte da clase media, ou aqueles que os identifican cunha suposta "nova clase", o precariado(5). O novo proletariado de servizos traballa horas máis longas, con ritmos intensificados, alta rotación e salarios reducidos, en condicións de crecente inseguridade, mala saúde e mínimas proteccións regulatorias. Hoxe en día, os membros do novo proletariado de servizos son os protagonistas de moitas loitas sociais, mobilizacións e folgas en todo o mundo.

 Estudos anteriores demostraron claramente que desde a aparición da actual crise estrutural do capital, a precarización do traballo se acelerou significativamente(6). O aumento na explotación laboral, que agora é unha súper explotación, xerou un enorme aumento na informalidade, a subcontratación e a incerteza na forza laboral internacional, non só no Sur global senón tamén nos países capitalistas avanzados do Norte(7). Ademais de modificar as estruturas laborais existentes, este proceso esgazou o tecido social dos países e as comunidades. Pódese atopar un caso emblemático en Portugal, onde en marzo de 2011, o descontento da Geração à rasca (xeración en loita) estalou en protesta pública. Miles de manifestantes, entre eles xente nova e inmigrantes, traballadores precarios e desempregados, mulleres e homes, saíron ás rúas como parte do movemento Precários Inflexíveis. Segundo o seu manifesto:

“Somos precarios no traballo e na vida. Traballamos sen contrato ou con contratos a curto prazo... Somos traballadores de centros de chamadas, pasantes, desempregados... inmigrantes, traballadores ocasionais, estudantes-traballadores... Non estamos representados nas estatísticas... Non podemos despedirnos, non podemos ter fillos ou estar enfermos. Sen mencionar o dereito de folga. Flexiseguridade? O "flexi" é para nós. A "seguridade" é para os xefes... Estamos nas sombras pero non estamos en silencio ... E usando a mesma forza coa que nos atacan os patróns, respondemos e reinventamos a loita. Ao final, hai moitos máis de nós que eles. Precario, si, pero inflexíbel.”(8)

 No Estado español, o movemento de indignados desatouse en 2011, cando os mozos comezaron a protestar polos altos niveis de desemprego e a falta total de perspectivas de vida. Se obtiveron un título universitario foi irrelevante: a xeración máis nova comprendeu que estaban condenados a estar desempregados ou, no mellor dos casos, a traballar en empregos precarios.

 Ese mesmo ano, en Inglaterra, producíronse disturbios despois de que a policía matase a Mark Duggan, un home negro. Os mozos pobres, negros, inmigrantes e desempregados en Londres comezaron unha revolta, que en poucos días se estendeu a moitas cidades do país. Este foi o primeiro levantamento social significativo en Inglaterra (e en partes do Reino Unido) desde as protestas de Tax Poll que aceleraron a fin do goberno de Margaret Thatcher.

 Tamén en 2011, nos Estados Unidos, os manifestantes de Occupy Wall Street deron en levantarse para denunciar os intereses hexemónicos do capital financeiro e as súas nefastas consecuencias: a crecente desigualdade, o desemprego e a epidemia de traballo precario, que afectaron con maior dureza a mulleres, inmigrantes, negros e traballadores hispanos.

 En Italia, o estoupido do Primeiro de Maio de 2001 en Milán deu a luz a San Precario, un movemento que representa a masa heteroxénea de traballadores, novos e inmigrantes que doutro xeito serían privados dunha voz(9). Outros grupos italianos de traballadores precarios inclúen o colectivo de traballadores da Cidade de Choque mencionado anteriormente(10). Ademais, fundáronse novas organizacións sindicais para representar o segmento máis débil e precario do proletariado, incluída a Confederazione Unitaria di Base e, máis recentemente, o NIdiL (un acrónimo de Nuove Identità di Lavoro), que forma parte da Confederazione Generale Italiana do Lavoro, unha das principais organizacións sindicais do país.

 Estes e outros desenvolvementos estimularon un debate sobre o xurdimento deste novo continxente da clase traballadora, dirixido polo economista británico Guy Standing. Standing sostén que o precariado debe ser considerado unha clase separada, distinta do proletariado que se formou durante a Revolución Industrial e solidificou na era Taylorista-Fordista. O precariado, segundo Standing, é unha clase nova, desorganizada, ideoloxicamente dispersa e doadamente atraída polas políticas "populistas", incluídas as dos movementos neofascistas. Esta descrición contén algunhas características sobresalientes do novo proletariado de servizos, pero aínda así clasifica este novo segmento do proletariado como unha "clase perigosa", distinta en esencia da clase traballadora(11).

 A miña formulación vai na dirección oposta. Contrariamente á tese da "nova clase", coido que a nova morfoloxía da "clase que vive no seu traballo" debería incluír distintos segmentos, mesmo se estes ao principio parecen incongruentes. De feito, a clase traballadora sempre estivo dividida por diferenzas internas de xénero, xeración, raza, nacionalidade, migración, habilidades e máis.

O proletariado de servizos é, polo tanto, un segmento distinto da clase traballadora, en toda a súa heteroxeneidade, diferenciación e fragmentación. Nos países capitalistas avanzados, os membros máis precarios da sociedade, incluídos os mozos, os inmigrantes, as persoas de cor e outros, recoñecen o seu lugar neste novo segmento do proletariado e, por iso, nacen baixo unha especie de mal agoiro de dereitos diminuídos. En consecuencia, deben loitar en todos os sentidos para recuperar eses dereitos. Ao mesmo tempo, os sectores máis tradicionais da clase traballadora, que herdaron os vestixios dos sindicatos e o estado do benestar, saben que deben loitar para preservar os seus propios dereitos e protexer as súas condicións laborais do tipo de degradación común entre traballadores precarios. Os destinos destes dous polos da "clase que vive no seu traballo" están inextricabelmente vinculados(12).

 A lóxica do capital maniféstase de moitos xeitos, mais conserva unha unidade básica. Por esta razón, os dous polos vitais do mundo do traballo deben formar unha conexión mutua e orgánica entre si, ou pola contra sufrir unha derrota aínda maior.

 Como mostrou Marx n’O Capital, a precarización xurdiu coa creación mesma do traballo asalariado no capitalismo. A medida que a clase traballadora vende a súa forza de traballo e recibe un pagamento por só unha parte do seu valor produtivo, o excedente resultante asignado polo capital tende a expandirse a través de varios mecanismos intrínsecos ao capitalismo, incluída a intensificación do traballo, a extensión da xornada laboral e a restrición de traballadores, 'dereitos e máis. Así, a precariedade do proletariado débese á loita de clases, que á súa vez pode ampliarse ou reducirse, dependendo da forza relativa da explotación capitalista e da capacidade de loita e revolta da clase traballadora.

 Como demostraron Marx e Engels, as formas de explotación do traballo mudan constantemente, acentuadas pola expansión da poboación excedente relativa, o que permite ao capital utilizar o traballo excedente para intensificar e aumentar os niveis de explotación e a conseguinte precariedade da clase traballadora. No capitalismo contemporáneo, o excedente relativo da poboación, que Marx n’O Capital designou como flotante, latente ou estancado, adquire novas dimensións(13). Isto ocorre a través da enorme expansión e circulación da forza de traballo inmigrante a escala global, multiplicando os mecanismos de explotación, intensificación e precariedade do traballo.

 Todo isto serve para fragmentar aínda máis a clase traballadora, que xa está diferenciada por ramas, sectores e a división internacional do traballo, nomeadamente entre o Norte e o Sur globais. O tipo de divisións internas que Engels discerniu no proletariado británico de mediados do século XIX amplíase aínda máis cando un percibe a taxa diferencial de explotación entre o centro e a periferia(14).

 O resultado final deste proceso depende da capacidade da clase traballadora para resistir, organizar e loitar. Se os dous segmentos polares da clase traballadora logran establecer vínculos de solidariedade e unha conciencia de clase compartida, e se están unidos nas súas loitas cotiás, poderán formar unha oposición máis forte e mellor organizada á lóxica do capital(15). Neste sentido, o papel do novo proletariado de servizos é emblemático. A súa integración nunha clase traballadora ampliada, da que forma a parte de maior crecemento, e a participación nas loitas laborais serán decisivas para o destino da clase traballadora no seu conxunto no século XXI.

Sobre as periferias do capitalismo

 Dada a natureza irregular e composta da división internacional do traballo, é necesario concluír sinalando algunhas mediacións na definición do proletariado de servizos. Un punto importante da mediación refírese á división entre o Norte global e o Sur. Nas periferias do sistema capitalista, o proletariado foi cargado de precariedade desde o principio. Debido ao seu pasado colonial, en Brasil e en moitos outros países de Iberoamérica, o proletariado moderno xurdiu plenamente só despois da abolición da escravitude. En consecuencia, a precariedade sempre foi a regra, non a excepción.

 Ademais, os países do Sur global nunca desenvolveron unha "aristocracia do traballo", un segmento de traballadores relativamente cualificados, altamente remunerados e en gran parte sindicalizados, e o proletariado sempre estivo asociado cunha condición xeneralizada de precariedade, co resultado de que as diferenzas internas entre as clases traballadoras nunca foron tan evidentes como no Norte. Alí, pola contra, tal aristocracia se desenvolveu, e hoxe os seus descendentes son os herdeiros do estado de benestar. De aí que o desenvolvemento recente dun precariado xerou unha diferenciación no proletariado do Norte que non ten paralelo no Sur. Por esta razón, o debate sobre o xurdimento dunha "nova clase" causou certa confusión cando se aplica ao Sur global.

 De tal maneira que é críbel, no caso dos países capitalistas centrais, identificar empiricamente o proletariado de servizos como un polo da clase obreira no seu conxunto; mais nos países periféricos, é algo diferente, porque a precariedade foi unha característica definitoria do proletariado desde as súas orixes, mesmo poida que dea con novas articulacións. Xa sexa que se describa como un precariado ou como parte do novo proletariado de servizos, este atinxe a traballadores de diversas identidades (xénero, etnia, nacionalidade), pero unidos na súa condición de precariedade e falta de dereitos.

 A intensificación do traballo; a erosión dos dereitos; a súper explotación do traballo; a expansión do emprego informal; a presión dos obxectivos de produtividade cada vez maiores; o despotismo de xefes, coordinadores e supervisores; os salarios degradados; as horas de traballo inconsistentes; a prevalencia do acoso, a enfermidade e a morte: todo apunta á presenza dun proceso violento de proletarización e ao xurdimento dun novo proletariado de servizos, que se está expandindo a nivel mundial e diversificando e que está ampliando a clase traballadora. E se todo isto suxire unha nova morfoloxía do traballo, deberiamos recoñecer ao mesmo tempo o xurdimento dunha nova morfoloxía da organización, da representación e da loita da clase traballadora.

_____________________________________________________________________________

Notas:

(1) Clash City Workers, Dove Sono i Nostri: Lavoro, classe e movimenti nell’Itáliadella crisi (Lucca: La Casa Usher, 2014).

(2) Ursula Huws.The Making of a Cybertariat: Virtual Work in a Real World (New York: Monthly Review Press, 2003); Ruy Braga and Ricardo Antunes, Infoproletários: Degradação Real do Trabalho Virtual (São Paulo: Boitempo, 2009).

 (3) Harry Braverman. Labor and Work, xviii.Monopoly Capital (New York: Monthly Review Press, 1974).

(4) Véxase Pierre Bourdieu, Distinction: A Social Critique of the Judgment of Taste (Cambridge, MA: Harvard University Press, 1987).

(5) Guy Standing.  The Precariat: The New Dangerous Class (London: Bloomsbury, 2011).

(6) István Mészáros. Beyond Capital. (New York: Monthly Review Press, 1995).

(7) Ricardo Antunes. The Meanings of Work (Chicago: Haymarket, 2013); “The New Morphology of the Working Class in Contemporary Brazil,” in Leo Panitch and Greg Albo, eds., Socialist Register 2015: Transforming Classes (New York: Monthly  Review Press, 2014).

(8) Quoted in Antunes, The Meanings of Work, xviii.

(9) San Precario, http://precaria.org.

(10)  Clash City Workers é un colectivo de traballadores desempregados de ambos os sexos, que se definen a si propios como "xente nova precaria". En palabras dos organizadores do movemento: "o noso nome significa ‘combatentes da metrópole’. O noso movemento foi fundado a mediados de 2009. Somos particularmente activos en Nápoles, Florencia, Milán e Bérgamo, pero intentamos apoiar todas as loitas sociais en curso en toda Italia ". Véxase tamén o estudo sobre este grupo colectivo en Clash City Workers, 2014.

(11) Standing. The Precariat, 1–25.

(12) Véxase Ricardo Antunes, O Privilégio da Servidão: O novo proletariado de serviços da era digital (São Paulo: Boitempo Editorial, that will be published in May 2018.

(13) Karl Marx. Capital, vol. 1 (London: Penguin, 1990), chapter 23.

(14) Frederick Engels, The Condition of the Working Class in England (Oxford: Oxford University Press, 1993).

(15) Véxase Alain Bihr, Du “Grand Soir” a “l’alternative”: Le mouvement ouvrier européen en crise (Paris: Editions Ouvrieres, 1991).

_____________________________________________________________________________

 

[Artigo tirado do sitio web Rebelión, xuño de 2019]