Socializar as finanzas
O capitalismo realmente existente consiste en limitados fluxos de transaccións de mercado que flúen entre grandes áreas non de mercado. Unha función central das finanzas é actuar como a arma en mans da clase capitalista para facer cumprir a lóxica do valor nestas estruturas non de mercado
En termos elementais, as finanzas son simple contabilidade: un rexistro de obrigas e compromisos monetarios. Con todo, as finanzas son tamén unha forma de planificación: un conxunto de institucións para organizar intereses sobre a repartición do produto social.
A fusión destas dúas funciones -contabilidade e planificación-, que obedecen a lóxicas distintas, é tan antiga como o capitalismo e, durante case tanto tempo, enervou a conciencia burguesa. A creación de poder adquisitivo a través de empréstitos bancarios é difícil de conxugar coa máxima ideolóxica do capitalismo de que os prezos de mercado ofrecen unha medida neutral dalgunha realidade material preexistente. O fracaso manifesto do capitalismo para se axustar a esta idea de sistema natural foi atribuído, polos defensores destas teses, á capacidade dos bancos (instigados polo Estado) para afastar os prezos de mercado dos seus verdadeiros valores.
Dalgunha maneira, separar estas dúas funcións do sistema bancario –contabilidade e planificación-, é o fío condutor dos 250 anos de propostas de reforma monetaria de economistas burgueses, demagogos e tolos. Podemos rastrexalo desde David Hume, quen cría que unha «circulación perfecta» era unha na que o ouro só se usaba para pagamentos, e que dubidaba de se os empréstitos bancarios se deberían permitir en absoluto; aos defensores decimonónicos dun patrón ouro estrito ou da doutrina de billetes reais (dúas propostas enfrontadas que supostamente restaurarían a automaticidade á creación de crédito bancario); ás propostas de Proudhon de outorgar ao diñeiro unha base obxectiva vinculada ao tempo de traballo; aos temores preconcibidos de Wicksell sobre a inestabilidade dun sistema non regulado de diñeiro bancario; ás propostas, con frecuencia revividas, de reservas bancarias ao 100%; ás propostas de Milton Friedman para unha regra estrita de crecemento da oferta monetaria; ás fantasías da ortodoxia actual dun banco central que siga unha regra inviolábel que emule a «taxa de xuros natural».
O que todas estas admonicións e propostas teñen en común é que buscan restaurar a obxectividade do sistema monetario; lexislar para que existan os valores supostamente reais que subxacen ao prezo do diñeiro. Buscan obrigar o diñeiro a cumprir, de facto, os seus presupostos ideolóxicos: unha medida obxectiva do valor que reflicte o valor real das mercadorías, libre de xuízos de banqueiros e políticos.
Os socialistas rexeitamos esta fantasía. Sabemos que o desenvolvemento do capitalismo foi desde o principio un proceso de «financeirización»; de expansión da esfera crediticia a todo ámbito da actividade humana, e de representación do mundo social en termos de pagamentos e compromisos monetarios.
Sabemos que non houbo un mundo precapitalista de produción e intercambio sobre o cal o diñeiro, e logo o crédito, foron superpostos con posterioridade: as redes de crédito (de demandas monetarias) son o substrato sobre o que a produción de mercadorías se desenvolveu e organizou. E sabemos que o excedente social baixo o capitalismo non é resultado da asignación dos «mercados», como din os contos de fadas dos economistas. O excedente é o resultado da asignación realizada por bancos e outras institucións financeiras, cuxas actividades son coordinadas por planificadores, non por mercados.
Aínda que descentralizada en teoría, a produción de mercado está de feito organizada a través dun sistema financeiro altamente centralizado. E onde existe algo así como mercados competitivos, é xeralmente grazas a unha extensa intervención estatal: desde leis antimonopolio até toda a complexa maquinaria do Obamacare para apontoar un mercado débil como o de seguros de saúde privado. Como recoñeceron Marx e Keynes, a tendencia do capitalismo é cara ao desenvolvemento de formas de produción máis colectivas e sociais, ampliando o dominio da planificación consciente e diminuíndo o ámbito do mercado. (Un punto que tamén entenderon algúns economistas liberais máis agudos e cunha aproximación máis histórica aos problemas). Preservar o mercado convértese nun proxecto cada vez máis utópico, que require unha intervención cada vez máis activa por parte do goberno. Pénsese no enorme financiamento, investimento e regulación públicas que son requiridas para a provisión «privada» de vivenda, educación, transporte, etc.
Nun mundo no que a produción se guía por unha planificación consciente, pública ou privada, simplemente non ten sentido pensar que os valores monetarios reflicten o resultado obxectivo dos mercados, ou o crédito simplemente como un rexistro de fluxos «reais» de ingresos e gastos.
Mais é moi difícil resistir á «ilusión do real», como o chama Perry Mehrling. Debemos lembrar constantemente que os valores de mercado nunca foron, e nunca poderían ser, unha medida obxectiva das necesidades e posibilidades humanas. Debemos lembrar que os valores medidos en diñeiro -prezos e cantidades, produción e consumo- non teñen existencia independente das transaccións de mercado que lles dan forma cuantitativa.
De aí, conclúese que o socialismo non se pode describir en termos da cantidade de mercadorías producidas ou distribuídas. O socialismo é a emancipación da forma mercadoría. Non se define pola disposición de cousas, senón pola condición do ser humano. É a extensión progresiva do dominio da liberdade humana, desa parte das nosas vidas gobernada polo amor e a razón.
Moitos críticos das finanzas ven estas como o inimigo dun capitalismo máis humano ou auténtico. Esta é a crítica tanto de reformistas xerenciais que se opoñen ás finanzas por ser un parasito das empresas produtivas (lémbrese o «soviet de enxeñeiros» de Veblen), como de populistas que odian as finanzas como o destrutor do seu pequeno capital, ou de sinceros crentes na competencia de mercado que ven as finanzas como receptores de rendas ilexítimas. En termos prácticos, hai moito terreo común entre estas posicións e un programa socialista. Mais non podemos aceptar a idea de que as finanzas sexan unha distorsión dalgúns valores verdadeiros de mercado naturais, obxectivos ou xustos.
As finanzas débense comprenderse como un momento máis do proceso capitalista, integral a el, pero con dúas caras contraditorias. Por unha banda, están as finanzas como institución concreta que xera e fai cumprir compromisos crediticios a calquera tipo de axente social -persoas, empresas, Estados-. Desde este punto de vista, o seu rol é estender e manter a lóxica da produción de mercadorías. (Os empréstitos estudantís reforzan a disciplina do traballo asalariado, a débeda soberana mantén a división internacional do traballo).
Con todo, doutra banda, o sistema financeiro é tamén onde a planificación consciente toma a súa forma máis desenvolvida baixo o capitalismo. Os bancos son, en palabras de Schumpeter, o equivalente privado de Gosplan, a axencia de planificación soviética. As súas decisións de empréstito determinan que novos proxectos obterán unha parte dos recursos da sociedade, e impoñen (ou inflixen) o «xuízo do mercado» sobre outras.
Un programa socialista debe responder a estas dúas caras das finanzas. Opoñémonos ao poder das finanzas para reducir progresivamente o grao en que as nosas vidas se organiza arredor da acumulación de diñeiro. Pero abrazamos a planificación xa inherente ás finanzas porque queremos expandir o dominio da elección consciente e reducir o dominio da necesidade cega.
O desenvolvemento das finanzas revela o desprazamento progresivo da coordinación do mercado en favor da planificación. Capitalismo significa produción para obter beneficio; pero, na realidade concreta, os criterios de beneficio sempre están subordinados aos criterios financeiros. O xuízo do mercado só ten forza na medida en que sexa executado polas finanzas. O mundo está cheo de negocios cuxos ingresos exceden os seus custos, pero que se ven obrigados a reducir volume ou pechar debido ás exixencias financeiras na súa contra. O mundo tamén está inzado de negocios que operan durante anos, ou indefinidamente, con custos que exceden os seus ingresos, grazas ao seu acceso ao financiamento. As institucións que toman estas decisións de financiamento fano en función do seu propio xuízo subxectivo, e limitado só en última instancia polos termos estabelecidos do banco central, e non por uns criterios obxectivos de valor.
Existe unha contradición básica entre o principio de competencia e o de finanzas. Suponse que a competencia é unha forma de selección natural: as empresas que obteñen ganancias reinvístenas e medran, mentres que as empresas que perden non poden investir e minguan, até finalmente desaparecer. Suponse que isto é unha gran vantaxe dos mercados sobre a planificación. Mais o obxectivo das finanzas é romper este vínculo entre as ganancias de onte e os investimentos de hoxe. O excedente pago en forma de dividendos e xuros está dispoñíbel para o investimento en calquera lugar da economía, non só onde se xerou.
E viceversa, hai empresarios que poden emprender novos proxectos que nunca foron rendíbeis no pasado se poden convencer a alguén para que os financien. A competencia mira cara a atrás: os recursos de hoxe dependen de como che foi no pasado. As finanzas miran cara ao futuro: os recursos de hoxe dependen de como (alguén!) espera que o fagas no futuro. Polo tanto, a diferenza da idea de que as empresas triunfan ou fracasan por selección natural, as empresas predilectas das finanzas –desde Amazon até Uber e toda a manda de unicornios-, poden investir e medrar indefinidamente sen teren beneficios. Suponse que isto tamén é unha gran vantaxe dos mercados.
No mundo sen friccións imaxinado polos economistas, a primacía das finanzas sobre a competencia xa se levou ao límite. As empresas non controlan nin dependen do seu propio excedente. Todo o excedente se asigna de maneira centralizada polos mercados financeiros. Todos os recursos para o investimento proveñen dos mercados financeiros e todos os beneficios regresan inmediatamente a eles en forma de diñeiro. Isto ten dúas implicacións contraditorias. Por unha banda, elimina calquera consideración da empresa como organismo social, da actividade que realiza para se reproducir, da súa procura de fins distintos á ganancia máxima para os seus «donos».
De feito, a empresa nace nova cada día polo visto e prace de quen a financia. Pero, pola mesma razón, a lóxica da maximización dos beneficios perde a súa base obxectiva. O proceso case evolutivo da competencia deixa de funcionar se os propios beneficios da empresa xa non son a súa fonte de investimento, senón que flúen cara a un fondo común. Neste mundo, que empresas crecen e cales fracasan depende das decisións dos planificadores financeiros que asignan capital a cada unha delas.
A contradición entre produción de mercado e finanzas socializadas agudízase a medida que os propios fondos financeiros se unen ou se volven máis homoxéneos. Este foi un punto chave para os marxistas de inicios do século pasado como Hilferding (e Lenin), pero tamén está detrás do rebulicio recente na prensa económica polo aumento dos fondos indexados. Estes fondos teñen accións de todas as empresas que pertencen a un determinado índice; a diferenza dos fondos administrados activamente, que tratan de investir na empresa que se pensa que irá mellor, estes teñen accións en moitas compañías que compiten entre si.
Segundo un estudo recente, «a probabilidade de que dúas empresas seleccionadas ao chou no S&P 1500 da mesma industria teñan un accionista común con polo menos un 5% de participación en ambas aumentou de menos do 20% en 1999 a arredor do 90% en 2014». O problema é obvio: se as empresas traballan para os seus accionistas, por que competirían entre si se as súas accións están en mans dos mesmos fondos?
Obviamente, unha solución proposta é unha maior intervención estatal para preservar a forma dos mercados, limitando ou desfavorecendo a propiedade accionarial a través de fondos. Outra resposta, e quizais a máis lóxica, sería: se xa confiamos nos corporate managers para ser fieis representantes da clase rentista no seu conxunto, por que non dar o seguinte paso e convertelos en representantes da sociedade en xeral?
Ademais, os termos sobre os cales o sistema financeiro redirixe o capital son fixados en última instancia polo banco central. As súas decisións -a política monetaria en sentido estrito, mais tamén a regulación financeira ou os rescates durante da crise a entidades- determinan non só o ritmo de expansión do crédito senón tamén o criterio de rendibilidade mesmo. Isto é moi evidente nas crises, pero tamén está implícito na política monetaria rutineira. A menos que os reducidos tipos de xuros convertan algúns proxectos previamente non rendíbeis en rendíbeis, como senón poderían saír adiante?
Ao mesmo tempo, a lexitimidade do sistema capitalista -a xustificación ideolóxica da súa evidente inxustiza e desperdicio- provén da idea de que os resultados económicos están determinados polo «mercado» e non pola elección de ninguén. Por tanto, a función de planificación do banco central débese manter fóra da vista.
Os propios banqueiros centrais son moi conscientes do papel que xogan. A primeiros da década de 1980, cando a Reserva Federal cambiou o seu principal instrumento de política monetaria, os seus responsábeis preocupáronse por que a súa elección preservase a ficción de que eran os mercados os que estabelecían o tipo de xuro. Como dixo o gobernador da Fed, Wayne Angell, era esencial elixir unha técnica que «tivese a camuflaxe das forzas do mercado en acción».
Os libros de texto da economía dominante describen de maneira explícita a traxectoria a longo prazo das economías capitalistas en termos dun planificador ideal, que determina a produción e prezos para toda a eternidade co fin de maximizar o benestar xeral. A contradición entre esta visión macro e a ideoloxía da competencia de mercado queda relegada pola suposición de que a longo prazo esta traxectoria é a mesma que a «natural» dun mercado competitivo perfecto sen diñeiro nin bancos.
Fóra do mundo académico é máis difícil manter a fe en que os planificadores do banco central elixen de maneira infalíbel os resultados que o mercado debería alcanzar en por si. Moitas críticas aos bancos centrais provenientes da dereita -e tamén da esquerda- entenden claramente que os bancos centrais se dedican a unha planificación activa, pero considérano intrinsecamente ilexítimo. A súa crenza nos resultados «naturais» do mercado lévaos ás fantasías de retorno a un patrón monetario independente do xuízo humano: xa sexa o ouro ou o bitcoin.
Os socialistas, que vemos a través da fachada do suposto xuízo experto neutro dos banqueiros centrais e recoñecemos a súa estreita asociación coas finanzas privadas, poderiámonos ver tentados por ideas similares. Pero o camiño cara ao socialismo vai por outra parte. Non procuramos organizar a vida humana nunha rede obxectiva de valores de mercado, libre da influencia distorsionante das finanzas e os bancos centrais. Máis ben procuramos sacar á luz a planificación consciente que xa existe, convertela en terreo da política e dirixila cara á satisfacción das necesidades humanas, e non cara ao reforzo das relacións de dominación. En resumo: socializar as finanzas.
No contexto dos Estados Unidos, a análise anterior suxeriría un programa de transición talvez nas seguintes liñas:
Desmercantilizar o diñeiro
Aínda que non haxa forma de separar o diñeiro e o mercado das finanzas, iso non significa que as funcións rutineiras do sistema monetario deban ser unha fonte de beneficios privados. Migrar a responsabilidade das infraestruturas monetarias elementais a organismos públicos ou semipúblicos é unha reforma non-reformista: aborda algúns dos abusos manifestos e inestabilidade do sistema monetario existente á vez que abre o camiño cara a transformacións máis profundas.
En particular, isto podería implicar:
- Un sistema de pagamentos públicos.
Nun pasado non moi afastado, se alguén quería dar algo de diñeiro a cambio dun ben ou servizo, non tiñamos que pagar a un terceiro polo permiso para realizar o intercambio. Con todo, coa substitución do efectivo por cargos electrónicos, os pagamentos rutineiros convertéronse nunha fonte de beneficio. As transaccións e o resto da fontanaría rutineira do sistema de pagamentos debe ser un monopolio público, do mesmo xeito que a moeda.
- Banca postal.
Os servizos bancarios deberíanse proporcionar igualmente a través das oficinas de correos, como en moitos outros países. As transaccións rutineiras entre contas (verificar e gardar) son un servizo que pode ser proporcionado directamente polo Estado.
- Cualificacións de crédito públicas, tanto para bonos como para individuos.
Esta información debe estar amplamente dispoñíbel para realizar a súa función; mesmo é un elemento importante para a provisión pública dentro da lóxica do capitalismo. Iso implica ademais desafiar a función coercitiva e disciplinaria que, cada vez máis, realizan as axencias privadas de cualificación crediticia en Estados Unidos.
- Financiamento público da vivenda.
As hipotecas para primeiras vivendas son outra área onde una pátina de transaccións de mercado agocha un sistema que xa é substancialmente público. O mercado hipotecario a trinta anos é totalmente unha creación da regulación, é mantido polos creadores de mercado públicos, e os organismos públicos son, en gran medida, os prestamistas de última instancia. Os socialistas non temos especial interese no cultivo dunha sociedade de pequenos propietarios a través da propiedade da vivenda; mais mentres o Estado o faga, exiximos que sexa de maneira aberta e directa en lugar de se disfrazar de transaccións privadas.
- Pensións de xubilación públicas.
Aforrar para a xubilación, xunto coa vivenda, é onde o Estado fai máis por fomentar o que Gerald Davis chama a «ficción de capital»: concibir a relación de cada un coa sociedade en termos de propiedade de activos.
Pero aquí, a diferenza da propiedade da vivenda, a provisión social baixo a aparencia de sistema financeiros fallou mesmo nos seus propios termos. Moitos fogares de clase traballadora nos Estados Unidos e noutros países ricos si teñen as súas casas en propiedade, mais só unha pequena porcentaxe pode acceder a unha pensión digna só co aforro privado. Do mesmo xeito, os sistemas públicos de pensións están moito máis desenvolvidos que a provisión pública de vivenda. Isto suxire apostar pola eliminación de programas existentes que fomentan o aforro privado para a xubilación e por unha gran expansión da Seguridade Social e sistemas similares de seguro social.
Contención das finanzas
Non é tarefa dos socialistas manter o gran casino funcionando placidamente. Pero mentres existan institucións financeiras privadas, non podemos evitar a cuestión de como regulalas. Historicamente, a regulación financeira ás veces tomou a forma de «contención financeira», na cal os tipos de activos que posúen as institucións financeiras son decretados substancialmente polo Estado.
Isto permite que o crédito se dirixa de maneira máis efectiva ao investimento socialmente útil. O cal tamén permite manter baixos tipos de xuros no mercado, que –nun contexto de inflación maior- diminúe tanto a carga da débeda como o poder dos acredores. O sistema financeiro liberalizado xa ten críticos moi elocuentes; non é necesario duplicar o seu traballo cunha proposta de reforma detallada, pero podemos expor algúns principios xerais:
- Se non está permitido, está prohibido.
A regulación eficaz sempre consistiu en especificar funcións para cada institución, e prohibir calquera outra cousa. Do contrario, es demasiado fácil eludila con algo que é formalmente diferente mais substancialmente equivalente. Os bancos centrais tamén necesitan este tipo de regulación para controlar o fluxo de crédito, con independencia de que continúen ou non sendo os principais impulsores da demanda agregada
- Protexer as funcións, non as institucións.
O poder político das finanzas deriva da súa capacidade de poñer en perigo a contabilidade social rutineira e a seguridade dos pequenos propietarios. («Se non rescatamos os bancos, os caixeiros automáticos pecharán! Que pasa coa miña pensión?»).
Mentres as institucións financeiras privadas desempeñen funcións socialmente necesarias, a política debe dirixirse a preservar esas funcións, e non as institucións que as realizan. Isto significa que as intervencións deben ser o máis próximas posíbel ao usuario final (non financeiro), e non no ámbito dos xogos en bancos. Un exemplo nesta liña: o sistema de garantía de depósito.
- Requirir grandes tenzas de débeda pública.
A ameaza de especuladores contra os bonos do goberno federal estadounidense foi exaxerada; así o demostrou, por exemplo, a farsa do teito de débeda e a rebaixa crediticia de 2012. Pero para os gobernos máis pequenos -incluídos os gobernos estatais e locais nos Estados Unidos- non é tan doado ignorar os mercados. As grandes tenencias de débeda pública reducen ademais a frecuencia e gravidade das crises financeiras cíclicas que son, perversamente, unha das principais formas en que se mantén o poder social das finanzas.
- Controlar os niveis de débeda con menores tipos de xuros e maior inflación.
O apancamento dos fogares nos Estados Unidos aumentou dramaticamente nos últimos trinta anos; algúns pensan que isto se debe a que se recorreu ao endebedamento para elevar os niveis de vida ante o estancamento ou a diminución dos ingresos reais.
Mais este non é o caso; o crecemento máis lento dos ingresos simplemente significou un crecemento máis lento do consumo. Ou, mellor dito, a causa principal do aumento da débeda dos fogares nos últimos trinta anos foi a combinación de baixa inflación e elevados tipos de xuros para os fogares de maneira continuada. En cambio, a forma máis efectiva de reducir a carga da débeda -para os fogares, e tamén para os gobernos- é manter baixos tipos de xuros e, ao mesmo tempo, permitir unha maior inflación.
Corolario: podemos rexeitar calquera demanda moral en favor das rendas derivadas deses intereses. Non hai dereito a exercer ningunha demanda sobre o traballo doutros derivado da propiedade de activos financeiros. Que a prestación privada de servizos socialmente necesarios como os seguros e as pensións se vexa socavada polos baixos tipos de xuros, é un argumento para trasladar estes servizos ao sector público, non para aumentar as esixencias dos rentistas.
Democratizar os bancos centrais
Os bancos centrais sempre foron planificadores centrais. As decisións sobre tipos de xuros e os termos nos cales as institucións financeiras son reguladas e rescatadas, inevitabelmente condiciona a rendibilidade, así como a dirección e nivel de actividade produtiva. Este papel agochouse detrás dunha ideoloxía que imaxina que o banco central se comporta de maneira automática, de acordo cunha regra que dalgunha maneira reproduce o comportamento «natural» dos mercados.
As propias actuacións dos bancos centrais desde 2008 deixaron esta ideoloxía en ruínas. A resposta inmediata á crise obrigou os bancos centrais a intervir máis directamente nos mercados de crédito, a comprar unha gama máis ampla de activos e mesmo a substituír as institucións financeiras privadas para prestar directamente ás empresas non financeiras. Desde aquela, o fracaso da política monetaria convencional obrigou os bancos centrais a asumiren involuntariamente unha gama máis ampla de intervencións, canalizando directamente o crédito cara aos prestatarios seleccionados.
Esta viraxe cara á «política crediticia» supón admitir, de mala gana e forzados polos acontecementos, que a anarquía da competencia é incapaz de coordinar a produción. Os bancos centrais non poden, como imaxinan os manuais, estabilizar o sistema capitalista pulsando un simple botón coa etiqueta «oferta monetaria» ou «tipo de xuro». O seu propio xuízo debe substituír o resultado do mercado nunha ampla e crecente gama de mercados de activos e crédito.
O desafío agora é politizar os bancos centrais: facelos obxecto de debate público e presión popular. En Europa, os bancos centrais nacionais serán un terreo central de disputa para o próximo goberno de esquerda que procure romper coa austeridade e o liberalismo. Malia a percepción errónea da centralización de funcións no Banco Central Europeo (BCE), os bancos centrais nacionais aínda executan moitas das súas antigas funcións.
Nos Estados Unidos podemos renunciar definitivamente á idea da política monetaria como dominio exclusivo da pericia tecnocrática, e poñer de manifesto o seu programa de manter un elevado desemprego para frear o crecemento salarial e o poder dos traballadores. Como proposta en positivo, poderiamos exixir que a Fed use tenazmente a súa autoridade legal existente para comprar débeda municipal, privando os rentistas do seu poder sobre gobernos locais con limitacións financeiras (como Detroit ou Porto Rico); e, con carácter xeral, atenuar o poder dos «mercados de débeda» que actúan como restrición das políticas populares a nivel estatal e local. En definitiva, os bancos centrais deberían ser responsábeis de redirixir activamente o crédito cara a fins socialmente útiles.
Desempoderar os accionistas
O capitalismo realmente existente consiste en limitados fluxos de transaccións de mercado que flúen entre grandes áreas non de mercado. Unha función central das finanzas é actuar como a arma en mans da clase capitalista para facer cumprir a lóxica do valor nestas estruturas non de mercado. As demandas dos accionistas sobre empresas non financeiras e as de posuidores de bonos sobre os gobernos nacionais aseguran que todos estes dominios da actividade humana permanezan subordinados á lóxica da acumulación. Queremos defensas máis fortes contra estas demandas; non porque teñamos fe no capitalismo produtivo ou as burguesías nacionais, senón porque ocupan o espazo no que a política é posíbel.
En particular, deberiamos apoiar as empresas fronte aos accionistas. A empresa, como Marx sinalou hai moito tempo, é «a abolición do modo de produción capitalista dentro do propio modo de produción capitalista». Dentro da empresa, a actividade coordínase a través de plans, non de mercados; e a orientación desta actividade é cara á produción dun valor de uso particular en lugar de diñeiro como tal.
«A tendencia da gran empresa», escribiu Keynes, «é a socializarse». A función política fundamental das finanzas é manter esta tendencia baixo control. Sen a ameaza de adquisición e a presión dos accionistas, a empresa convértese nun espazo onde os traballadores e outras partes interesadas poden cuestionar o control sobre a produción e o excedente que xera; unha posibilidade que os capitalistas nunca perden de vista.
Está de máis dicir que isto non implica ningún apego aos individuos particulares no alto da xerarquía empresarial, que na actualidade son frecuentemente rentistas reais ou potenciais sen ningunha conexión orgánica co proceso de produción. Máis ben, é o recoñecemento do valor da empresa como organismo social; como un espazo estruturado por relacións de confianza e lealdade, con motivacións de «conciencia profesional»; e como o lugar da planificación consciente da produción de valores de uso.
O papel das finanzas con respecto á empresa moderna non é proporcionarlle recursos para o investimento, senón garantir que a súa orientación cara á produción como fin en si mesmo estea en realidade subordinada á acumulación de diñeiro.
Resistir esta presión non é un substituto doutras loitas, como as que afectan o proceso de traballo ou a repartición de recursos e autoridade dentro da empresa. (A historia dá moitos exemplos de produción de valores de uso como un fin en si mesmo que leva a cabo baixo condicións tan coercitivas e alienadas como na produción con fins de beneficio). Pero resistir a presión das finanzas crea máis espazo para esas loitas e para a evolución do socialismo dentro da forma corporativa.
Pechar as fronteiras ao diñeiro (e abrilas á xente)
Do mesmo xeito que o poder accionarial impón a lóxica da acumulación ás empresas, a mobilidade do capital fai o mesmo cos Estados. Nas universidades, escóitase a suposta eficiencia da libre circulación de capitais, pero no ámbito político escóitase máis o seu poder para «disciplinar» os gobernos nacionais. A ameaza de fuga de capitais e crises de balanza de pagamentos protexe a lóxica da acumulación fronte ás incursións dos gobernos nacionais.
Os Estados poden ser vehículos para o control consciente da economía só na medida en que as demandas financeiras transfronteirizas sexan limitadas. Nun mundo onde os fluxos de capital son amplos e sen restricións, a actividade concreta de produción e reprodución debe axustarse constantemente aos caprichos cambiantes dos investidores estranxeiros.
Isto é incompatíbel con calquera estratexia para o desenvolvemento das forzas de produción a nivel nacional; todos os casos exitosos de industrialización tardía dependeron da redirección consciente do crédito a través do sistema bancario nacional. Aínda máis, o requisito de que a actividade real se acomode aos fluxos financeiros transfronteirizos é incompatíbel mesmo coa reprodución estábel do capitalismo na periferia. Aprendemos esta lección moitas veces en América Latina e noutras partes do Sur, e estámola aprendendo de novo en Europa.
Por tanto, un programa socialista sobre finanzas debe incluír o apoio aos esforzos de gobernos nacionais para se desvincular da economía global e para manter ou recuperar o control sobre os seus sistemas financeiros. Hoxe en día, tales esforzos adoitan estar vinculados a políticas de racismo, nativismo e xenofobia que debemos rexeitar sen compromiso. Pero é posíbel avanzar cara a un mundo no que as fronteiras nacionais non representen un atranco para as persoas e as ideas, senón que limiten o movemento de bens e sexan barreiras imposíbeis de alcanzar para demandas financeiras privadas.
Nos Estados Unidos e outros países ricos, tamén é importante opoñerse a calquera uso da autoridade, legal ou non, dos nosos propios Estados para facer cumprir as demandas financeiras contra Estados máis débiles. Arxentina e Grecia, por citar dous exemplos recentes, non foron forzados a aceptar os termos dos seus acredores polas accións de particulares dispersos nos mercados financeiros, senón respectivamente polas accións do Xuíz Griesa do Segundo Circuíto dos EUA e Trichet e Mario Draghi do BCE. Para que os estados periféricos fomenten o desenvolvemento e sirvan como vehículo para a política popular, deben illarse dos mercados financeiros internacionais. Pero o poder deses mercados provén en última instancia dos canóns, figurativos ou literais, mediante os cales se impoñen as demandas financeiras privadas.
En relación aos Estados fortes, os mercados non teñen poder excepto sobre o imaxinario. Como vimos repetidamente nos últimos anos, máis dramaticamente no sainete do límite de débeda de 2011-2013, non hai especuladores á espreita; os termos sobre os cales os gobernos se endebedan están completamente determinados pola súa propia autoridade monetaria. Todo o que se necesita aquí para acabar co poder do mercado de débeda é simplemente recoñecer que xa non ten poder ningún.
En resumo, deberiamos rexeitar a idea das finanzas como a intrusión nunha orde de mercado preexistente. Debemos resistir ao poder das finanzas como executor da lóxica da acumulación. E deberiamos demandar como espazo para unha política democrática a planificación social xa realizada a través das finanzas.
[Artigo tirado do sitio web Jacobin Lat, do 5 de decembro de 2023]