Da subcontratación laboral á economía colaborativa

Os procesos de integración rexional, os tratados de libre comercio e as institucións internacionais das que son parte encarnan a firme conivencia destes coa Empresa Transnacional (ET) no desenvolvemento do capitalismo, e da subcontratación laboral como un dos instrumentos máis eficaces para debilitar os dereitos dos traballadores e traballadoras.

1. Concepto e trazos definitorios da economia colaborativa: volta á orixe do problema?

 A análise da dimensión laboral da chamada economía colaborativa, semella ter ao seu favor -polo menos a priori- un consenso académico maior que outros fenómenos tamén ligados á descentralización produtiva e fórmulas de vinculación de traballadores. Moitos e moitas temos en mente as polémicas en torno ao concepto de «subcontratación laboral» e as súas implicacións, mais a situación é comodamente distinta. Naquel caso, a cuestión idiomática, o contexto socioeconómico, a estrutura económica produtiva concreta e o interese ou asuntos ligados a estratexias políticas determinadas, dificultaban unha definición máis ou menos universal do fenómeno. A tradición existente nalgúns países en torno a algunha forma de subcontratación, actividade concreta, e/ou sector de actividade(1) influía na categorización dunha fórmula como «subcontratación» en sentido estrito. Así, tiñamos termos diferentes como terceirización, subcontratación, outsourcing, triangulación, descentralización, deslaboralización ou externalización(2), que na análise de detalle non só non o facían á totalidade das modalidades que acolle a subcontratación, senón que ás veces se referían unicamente só a unha delas. O caso das persoas traballadoras da economía colaborativa salva esta dificultade, polo menos de partida.

 O feito de que a súa aparición ocorra de xeito practicamente simultáneo na economía global desenvolvida facilita un «mínimo denominador común» conceptual no plano internacional. Malia que de novo teñamos varios termos, tales como economía dixitalizada, economía de plataforma, gyg-economy, sharing-economy, peer economy, ou uberización da economía en referencia a esta «nova» forma de organización da produción, hai certo consenso na consideración dos seus trazos fundamentais e unha distinción básica: se a actividade en concreto ten un evidente ánimo de lucro e reproduce os mecanismos de compravenda tradicionais; ou se pola contra, o obxectivo é desmercantillizar un espazo concreto e, conforme a unha relación entre iguais, como máximo rendibilizar bens ou servizos infrautilizados (sería o caso das plataformas que poñen en contacto usuarios para compartir coche, como «Bla Bla Car», por ex.).

 Nese sentido, a preocupación iuslaboralista veuse centrando na primeira das acepcións expostas, segundo a cal non estariamos máis aló dunha dixitalización da descentralización produtiva: en última instancia existe un interese empresarial, uns prestadores do servizo e uns clientes. O feito de que o empresario sexa máis ou menos visíbel, os prestadores do servizo poidan facelo física ou dixitalmente e con maior ou menor liberdade de horarios e honorarios, e os clientes posúan atributos de control e dirección do traballo tradicionalmente asignados ao primeiro, sitúa a problemática nos históricos conflitos do encaixe do traballador «atípico» no Dereito do traballo e as necesidades contorna á redefinición dos elementos constitutivos de relación laboral; isto é, o debilitamento das notas de alleidade e subordinación, dependencia xurídica, etérea organización empresarial autónoma, flexibilidade das condicións de traballo -horario e tempo de traballo- e ampliación das marxes do desprazamento do risco e ventura da actividade (Gines e Fabrellas et al., 2016).

 Miguel Rodriguez-Piñero Royo realiza unha interesante achega na definición dos «traballos 3.0», ligándoo aos cambios producidos pola rede 3.0 e a súa relación con plataformas que xestionan o traballo online (2016). Na análise, o autor indica algúns exemplos de perfís de traballadores e traballadoras que, malia compartiren a mesma fórmula de traballo, posúen características moi distintas. Entre outros, fala de «Traballadores Uberizados», para «aqueles contratados mediante plataformas de servizos de pouca cualificación, con condicións de traballo malas e retribucións escasas; e «Supertemps», para se referir a «aqueles de alta cualificación e cotización no mercado que prefiren traballar por libre, sen sometérense ás esixencias e presións dunha organización produtiva tradicional». É doado atopar analoxías con determinadas persoas que se situaban na esfera do traballo réxime de subcontratación. Algo similar ocorre coas tradicionais situacións xeradas polas Empresas de traballo temporal e as empresas multiservizos, e os novos «Traballadores ocasionais» da economía dixital, con dispoñibilidade irregular, en función de preferencias ou necesidades económicas; ou cos «Pluriempregados 3.0» (multijobbing), para as persoas que combinan traballos destas características.

 Desde este prisma, non sería desatinado formular que o desenvolvemento tecnolóxico e o desenvolvemento de fórmulas non-laborais de vinculación de traballadores e traballadoras foron paralelos. A subcontratación laboral foi á aparición das Tecnoloxías da Información e Comunicación (en diante, TIC), o mesmo que «os traballadores e traballadoras 3.0» á revolución dixital (ou cuarta revolución), ambos impensábeis sen o paraugas dunha mesma tendencia na evolución dun modelo de desenvolvemento global de corte capitalista.

 As persoas traballadoras da economia colaborativa serían así en esencia froito do acomodamento dos fundamentos da subcontratación laboral ao «progreso» ou á dixitalización da economía; pero non só, como veremos en liñas seguintes.

2. Do traballo en rede ao traballo na rede: algúns apuntamentos sobre o novo da organización da produción

 No ano 2002, Monereo Pérez e Álvarez Montero, sinalaban que a subcontratación laboral se converteu «na técnica normal de organización da produción». Esa nova dimensión viña dada polo feito de que abranguía xa «a todos os sectores e fases do ciclo produtivo, mesmo o hipotético suposto, aínda que non irreal, de empresa sen traballadores (empresa baleira)» (2002: 21). Polas mesmas datas Lasierra Esteban acusaba a «tendencia crecente a substituír a regulación laboral das relacións de traballo polas relacións mercantís» (2003: 76); e algo despois -aínda que xa incidira niso en análises anteriores- Sanguineti facía referencia á «substitución do contrato de traballo por formas externas de vinculación aos procesos produtivos como premisa destacando a «masiva substitución de relacións de traballo dependente prestado de forma directa e regular por formas externas de relación con terceiros para a realización da mesma actividade produtiva» (2006: 221). O repaso destes textos permite a constatación da vixencia da esencia da subcontratación laboral e o encadramento dos traballos 3.0 nela. Como explica Adrián Todolí (2017):

(...) que a tecnoloxía permita novas formas de subordinación -antes mediante os supervisores agora mediante a reputación online- non parece que vaia impedir a clasificación destes traballadores como laborais, sempre que esta subordinación se dea. Da mesma forma, que tradicionalmente se relacione a alleidade con medios produtivos materiais (un coche, unha moto, a fábrica ou a maquinaria), non impedirá que hoxe en día os medios produtivos sexan inmateriales- a propia plataforma dixital e a marca da empresa (ou o que é o mesmo a clientela)- a cal pertence ao empresario e non ao traballador.

 Porén, iso non indica que non haxa nihil novi sub sole. De feito, nos comezos dos exames da dimensión laboral da subcontratación falábase de expulsión de actividades previamente existentes na empresa ou no mercado -no caso de empresas de nova creación- que organizaban a súa produción de xeito descentralizada de partida. No caso da gyg-economy podería tratarse de actividades cuxa existencia se debe exclusivamente a este modelo de xestión do traballo; dito doutro xeito, podería ser a propia dixitalización o que constitúe o corazón da actividade; a propia plataforma como creadora do negocio.

 No entanto, aínda nese suposto, continúan sendo válidas as conclusións que viran en torno a vellos debates. Aínda que, como quedou demostrado nesta nova era dixitalizada, unha empresa poida «baleirarse» de todo, en realidade -polo menos na meirande parte dos casos- continuariamos ante o que Rivero Lamas conveu en chamar empresa «esvelta» (2000: 80), dado que existen unhas «recomendacións», uns códigos de conduta e uns mecanismos de control sobre a actividade do prestador de servizo que «alguén» elabora e efectúa. Tamén Monereo matizaba tal «baleiramento», segundo o cal, co traballo como factor fundamental de creación de valor, esta empresa baleira o sería só desde o punto de vista formal, non existindo como tal, e sendo en termos reais máis ben «un modo de adquisición e utilización indirecta de persoal laboral ou autónomo» (2016: 113 e 114).

 Pero nin sequera Uber e Deliveroo, dous dos exemplos máis empregados para ilustrar a problemática laboral da economía colaborativa, encaixan na descrición referida ao caso de sectores de actividade novos. En primeiro lugar, aínda que ambas baseen a súa actividade nunha plataforma dixital, ningunha das dúas desenvolve unha actividade que era inexistente até o seu nacemento. Tanto o transporte de persoas como o reparto de comida a domicilio constituían unha realidade produtiva antes da súa aterraxe -e no primeiro dos casos, altamente regulado, ademais-. As dúas empresas establecen, porén, unhas fórmulas e denominacións distintas no seu sector, uns prerrequisitos que permiten o acceso ou non á prestación de servizos a través da plataforma -tales como a superación dun test sobre xeografía da cidade obxecto do servizo-, e uns «códigos de conduta» e/ou recomendacións acerca de aspectos cuantitativos e cualitativos da prestación (un mínimo de encargos, un vehículo cunhas características concretas, por ex.), cuxo incumprimento pode xerar a «expulsión» da plataforma(3).

 A segunda das diferenzas máis relevantes con respecto ás fórmulas clásicas de subcontratación laboral son as características de tales «provedores» externos. Por unha banda, aínda que os axentes que conformaban o traballo en rede e a transformación do proxecto empresarial superando a estrutura de grupos de empresas e empresas definidas, podían ser moi variados e con longas cadeas de relación entre si, esta estrutura homoxeneizouse na economía colaborativa. Onde antes había relacións verticais e horizontais entre unha nebulosa de microempresas, empresas grandes, empresas medianas e persoas traballadoras independentes, hoxe temos unha plataforma dixital e un exército de traballadores e traballadoras aparentemente «autónomas». De aí, que gran parte dos xuristas laborais dediquen non poucos esforzos á análise do encadramento das persoas traballadoras da economía colaborativa nas figuras de «falsos autónomos» e «autónomos dependentes». Ou, dito doutra forma, pasouse do outsourcing ao crowdsourcing (Anna Ginés e Fabrellas et al., 2016)(4).

 Doutra banda, e como xa adiantaba o título desta epígrafe, este camiño que transita desde o «traballo en rede» cara ao «traballo na rede», caracterízase tamén pola definitiva superación das fronteiras estatais que supón a combinación do intanxente do dixital e o transnacional das súas prestacións (Rodríguez Piñero, 2016). Do «país de autónomos» que Naomi Klein avanzaba en 1999 no seu libro supervendas No Logo a uns pretendidos «autónomos sen país», pero coas súas calidades intactas aínda tratándose dun contexto distinto ao actual: «en xeral, o traballo autónomo ten o peor de ambos os mundos: é monótono, está mal pago e non permite coordinar ben os encargos» (301 e 303).

3. Contexto socioeconómico do desenvolvemento da economía colaborativa e influencia da Empresa transnacional

 Como é sabido, a complexidade da estrutura da Empresa Transnacional (en diante, ET) e a xeneralización do emprego da subcontratación, son factores que viñeron retroalimentándose no desenvolvemento do actual escenario de capitalismo global, nutrindo sen límites a desprotección dos traballadores. Así, Garmendia definía a actual ET como unha «entidade articuladora de prestacións, é dicir, nun conxunto de contratos organizados» (2016: 164); Hernández Zubizarreta destacaba a súa capacidade para «participar ou controlar empresas ou grupos de empresas» e «ter o seu domicilio nun ou varios países, no da empresa matriz, no da implantación principal ou onde sexa rexistrada» (2009: 296); e Sanguineti que ademais... «o emprego de técnicas de vinculación con terceiros permítelles acceder aos resultados do desenvolvemento da actividade produtiva de diversos grupos de traballadores sen manter con eles ningún tipo de vinculación directa» (2008: 448). Non é difícil advertir que, con tales axiomas, a economía colaborativa encarna á perfección o soño da gran corporación.

 Nun artigo publicado en abril deste mesmo ano por El Salto Diario, Genoveva López explicaba os vínculos entre a economía colaborativa e a ET mostrando «De quen é a economía colaborativa» (2019). A autora, facía algunhas revelacións sobre UBER:

En poucos días sairá a bolsa e, polo de agora, parece que só se mantén debido ás mil millonarias inxeccións de diñeiro que recibe por parte de empresas de capital risco como Founder Colletive e Crunch Fund, bancos como Goldman Sachs, Morgan Stanley ou Citigroup, xigantes da tecnoloxía como Google ou Baidu, ou grandes investidores como Jeff Bezos -o fundador e director executivo de Amazon-, Troy Carter -de Spotify- ou Scott Banister -de Paypal-. Tamén aparecen fondos públicos de investimento como o de Arabia Saudita, que investiu a través do seu capital risco SBT máis de 3.500 millóns de dólares, ou Qatar, que, a través do seu Qatar Investment Authority, investiu máis de 1.200 millóns.

 A autora, presenta un esquema similar sobre Lyft, empresa estadounidense que opera no mesmo sector que UBER:

Fundouse en 2012 cun capital semente de 300.000 dólares e na actualidade recibiu investimentos por valor de case 6.000 millóns de dólares por parte de investidores privados como Jaguar, Land Rover, diversos fondos de investimento ou o fondo de investimento público de pensións de Canadá.

 Entre os factores que promoveron a expansión destas fórmulas de traballo, non advertimos, así mesmo, moitas novidades máis aló das que supoñen a consolidación dos elementos que facilitaron a expansión da subcontratación laboral. Nese sentido, «os traballos 3.0» representan o triunfo dos dogmas empregados para a promoción da subcontratación, maquillados co aire de modernidade que outorga o dixital e a maxia das redes sociais: a necesidade da flexibilidade e elasticidade da man de obra constitúe unha realidade incuestionábel; as potencialidades das TIC, materializadas na revolución dixital; e a incerteza da contorna evidenciadas, en parte importante, cando menos, pola influencia que exerce sobre os mercados o panorama informativo e comunicativo do elemento anterior.

 Así e todo, convimos con Trillo Prárraga (2016: 6 e 7) na importancia de contextualizar a aparición do termo «economía colaborativa» cara ao ano 2007. Entón continuaban incrementándose os prezos de forma progresiva, existía unha precarización das condicións de vida como consecuencia da tamén precarización laboral, e as familias enfrontaban un alto endebedamento debido ás dificultades de acceso a determinados bens como é o da vivenda.

 A análise circunstancial anterior, revela, quizais, unha diferenza fundamental con respecto a fenómenos ligados á subcontratación laboral. Sendo difícil establecer a orixe da subcontratación laboral, tanto no seu nacemento como na súa expansión posúe un peso específico a influencia da gran corporación -as experiencias de compra de empresas públicas en «0 Kms», ou as reformas normativas operadas ex profeso para a aterraxe dunha ET son un claro exemplo diso-; a economía colaborativa, porén, nace desde a cidadanía debido a unhas determinadas necesidades sociais, sendo despois fagocitada por aquela. Así, os discursos que incentivaban as políticas de promoción e extensión da descentralización produtiva proviñan do interese da ET, concretábanse no establecemento duns obxectivos vinculados á flexibilidade e competitividade técnica e produtiva, e materializábanse na configuración dun marco normativo laboral flexíbel ao extremo que permitise o emprego destas fórmulas de vinculación de traballadores coa menor das responsabilidades legais. Na actualidade, tales discursos foron fortalecidos grazas á idea das bondades dunha modernidade que, ademais, é inevitábel: nunhas condicións de vida precarias laboral e economicamente falando, a economía colaborativa ofrece a posibilidade de combinar varios traballos, conciliar vida persoal e familiar, e mesmo de explorar as oportunidades de negocio que ofrece un mercado cambiante, e quizais converterte nun exitoso emprendedor.

 No entanto, a economía colaborativa radicalizou as vantaxes que perseguía a ET por medios subcontratadores. A idea dun «traballo moi acomodábel e dispoñíbel con toda facilidade aos requirimentos do momento sen custos de reserva» (Monereo Pérez et al., 2006: 6), alcanza a súa máxima expresión en cada unha das súas dimensións:

1. Deliveroo traduce nunha hora a ansiada flexibilidade laboral e elasticidade da man de obra, en termos de harmonización dos cadros de persoal laborais segundo as necesidades cualitativas e cuantitativas da empresa -axustando o volume de emprego segundo as variacións do mercado (Rivero Lamas, 2000: 27)-.
2. O exército de traballadores aparentemente independentes de Glovo, encarna o pretendido desprazamento de funcións a un mercado con menores prezos, a custa dunha man de obra normalmente máis barata (Montoya Medina, 2004: 39).
3. Uber materializa a reconfiguración da relación de poderes -a favor do capital- que supón a segmentación da clase traballadora e, polo tanto, o seu debilitamento(5). O caso concreto dos chamados VTC ofrecería outra dimensión a este feito, á luz da guerra aberta que mantivo coas persoas traballadoras do sector do taxi. No entanto, en xeral, a desmembración empresarial e fragmentación de persoais sitúan a empresa nunha posición de superioridade fronte aos traballadores e traballadoras, a priori porque desaparece ou se debilita a actuación dos seus representantes legais desde o momento en que a regulación deslaboraliza a figura ou condiciona o seu poder ao tamaño da empresa e/ou cadro de persoal. Ou peor aínda, segundo algunhas xurisdicións unha actuación colectiva pode ser vulneradora do Dereito da Competencia.
4. Todas as empresas da economía colaborativa transfiren os riscos e as obrigas derivadas da súa dimensión laboral. Trátase pois dun exercicio de desresponsabilización sostido fundamentalmente sobre dous vértices estreitamente ligados entre si: a) o xurídico, ao escapar do «incómodo» marco normativo laboral, pola confusión que xera en atención a dereito a natureza dos contratos executados e a pluralidade de suxeitos que participan desta relación -máis aínda cando acontece en ámbitos que superan os límites estatais e entra en xogo o principio de extraterritorialidade da norma coas súas vicisitudes; e b) e o propagandístico ou mercadotécnico, ao facilitar a evasión da temida publicidade negativa ao aparentar á marxe das características baixo as que se desenvolve a prestación do servizo.

 En definitiva, os aspectos mencionados mostran unha economía colaborativa tan a disposición do capital como a subcontratación laboral, ao permitir unha eficiencia económica extrema a custa da absoluta desresponsabilización corporativa incrementando -ou canto menos, sen arriscar- a xeración de beneficios da empresa.

4. Os mecanismos de (des)control internacional da subcontrataciónlaboral como marco regulador da economía colaborativa

4.1. O papel dos Estados e os organismos internacionais na desprotección das persoas traballadoras

En xeral, os gobernos foron progresivamente fortalecendo o desenvolvemento de técnicas da subcontratación laboral a escala global desde diversas áreas de intervención. A externalización sistemática de servizos públicos pode ser un reflexo literal da achega a esta práctica das administracións públicas, tendencia agravada pola crise e as políticas de contención do gasto público desenvolvidas polos Estados (Nores Torres, 2014).

 Así mesmo, como diciamos no apartado anterior, no marco da globalización e a financeirización da economía, o fomento das políticas de atracción e Investimento Estranxeiro Directo traduciuse durante as últimas décadas en reformas normativas internas baseadas na flexibilidade e desregulación laboral, eixes hoxe da economía colaborativa. Ademais, a recesión económica e a presión dos organismos internacionais aceleraron as reformas do marco normativo xeneral das relacións laborais -abaratamento do despedimento, proliferación de contratos lixo, modificación de condicións substanciais do contrato, etc.-, pero tamén serviu para «redimensionar» os discursos que avalan figuras concretas como o empoderamento do emprendedor.

 Coa vocación clara, os Estados, por medio destas reformas, alimentaron ben o espazo das fórmulas deslaboralizadoras, pero ademais, eventualmente servíronse de medidas coadxuvantes, tales como as limitacións de normas de protección dos traballadores e traballadoras -como a subrogación empresarial ou substitución patronal- e outras políticas ou programas específicos, aparentemente dirixidos a colectivos vulnerábeis, pero que poden agochar tras de si aínda máis facilidades para o desenvolvemento destes modelos de contratación: é o caso do enxalzamento da figura do emprendedor ou do «empresarismo» -denominación latinoamericana-. Ben é certo que historicamente, tamén as empresas manipularon moi acertadamente a percepción positiva das figuras mercantís ligadas á subcontratación -salientando o seu carácter instrumental de introdución e formación na empresa en cuestión, as bondades da autonomía, da independencia laboral, etc.) e a dixitalización da economía e a precarización das condicións de vida fortaleceron esta idea, ás veces como única alternativa posible para a supervivencia.

 Xunto ás mencionadas reformas, os Estados participaron do desenvolvemento de mecanismos subcontratación de forma máis ou menos voluntaria pola vía dos organismos internacionais. Os procesos de integración rexional, os tratados de libre comercio e as institucións internacionais das que son parte encarnan a firme conivencia destes coa ET no desenvolvemento do capitalismo, e da subcontratación laboral como un dos instrumentos máis eficaces para debilitar os dereitos dos traballadores e traballadoras.

 Por unha banda, as institucións económico-financeiras globais foron historicamente ferramentas de coacción e esganamento dos dereitos das maiorías sociais no seo dos países, pola vía da imposición de políticas de axuste orixinadas por agresivos procesos de endebedamento. A influencia da Organización Mundial do Comercio, o Fondo Monetario Internacional e o Banco Mundial no debilitamento do Estado como garante de dereitos dos traballadores e as traballadoras reflíctese ben na súa promoción da flexibilización das lexislacións, os procesos de privatización de sectores públicos e en xeral a adopción de políticas nacionais subordinadas aos principios neoliberais.

 Este adelgazamento da intervención do Estado na economía e a apertura de fronteiras comerciais foi paralelo á profundación dos procesos de integración rexional e aumento dos tratados comerciais bilaterais e rexionais, o que transformou a subcontratación laboral nun fenómeno estrutural. Por unha banda, á facilidade de desresponsabilización que outorga a dificultade que entraña a libre circulación de mercancías e capitais á hora de identificar os verdadeiros responsábeis dos abusos laborais e violacións de dereito fundamentais, hai que engadirlle a «invisibilidade» que ofrece esta ao dixitalizarse; por outro, as transformacións propiamente normativas impulsadas desde os espazos transnacionais foron definitivas: mentres asistiamos a un proceso de desregulación laboral nos terreos nacionais, nos internacionais sucedíase unha produción normativa comercial máis poderosa económica e politicamente e en concreto, cunha firme esixibilidade xurídica vía tratados comerciais e regulacións provenientes das súas institucións.

4.2. O soft law como espazo regulador da economía colaborativa

 O certo é que máis aló das políticas concretas que os Estados levaron a cabo para o desenvolvemento do recurso á subcontratación e fórmulas deslaboralizadoras como as fomentadas por determinados modelos de economía colaborativa, en termos xerais, vemos unha identificación deste cos seus donos -a ET- tendo en conta que este outorga subvencións, apoio político, diplomático e lobby para a súa internacionalización e todo o relacionado con ela; até tal punto que os conflitos e vicisitudes do seu desenvolvemento son considerados política de Estado. Así, o escenario normativo asimétrico entre o dereito comercial global e os dereitos laborais prexudicados por estes fenómenos foi participado polo Estado tendo en conta que permitiu que as obrigas das ET se axusten ao seu territorio -previamente debilitado para iso- e os dereitos a un terreo supranacional mandado por institucións internacionais e tratados rexionais, bilaterais e multilaterais con forza coercitiva superior para facelos esixíbeis (Hernández Zubizarreta et al, 2016: 20, 25 e 26).

 É esa orde de ideas o que explica a ausencia de regulación internacional en materia dunha subcontratación laboral que serviu de base normativa para o desenvolvemento dos traballos 3.0. A OIT, máxima autoridade laboral no ámbito internacional, unicamente deu en elaborar un «Proxecto de Recomendación sobre o traballo en réxime de subcontratación» concibida pola súa Conferencia entre 1997 e 1998. Iso foi en parte debido á natureza xuridicamente esvaradía da subcontratación laboral,pero tamén por razóns ligadas á bicefalia mercantil e laboral do fenómeno, a circunstancias consubstanciais ás características do fenómeno e ás dificultades engadidas pola vertente internacional, as súas tradicións e modelos produtivos. Malia que algúns deses elementos non se dan, ou fano de xeito menos relevante no caso que nos ocupa, a OIT integrou as preocupacións da subcontratación en torno ás cadeas mundiais de fornecemento (2016) e centrou as da economía colaborativa no marco do «Futuro do traballo»(6).

 En estrita relación coa xustiza, a debilidade dos órganos xudiciais dalgúns dos Estados nos que opera o «traballo 3.0», dificulta de partida calquera intento real de levar un caso de abuso laboral. É ben salientar que tal «debilidade» non fai referencia exclusiva ás tradicionalmente presentes nalgunhas economías, senón que teñen que ver co contexto marcado pola crise de 2008 e a súa xestión: á precarización vital das persoas traballadoras -elemento de seu desmotivador para o litixio- hai que sumar unha xustiza predisposta á privatización -isto é, cunhas taxas de acceso «in crescendo»- e con frecuencia particularmente desprestixiada.

 De forma paralela, o Dereito Corporativo Global conta con efectivos laudos emitidos polos tribunais arbitrais fronte a un Dereito Internacional do traballo carente de garantías e efectividade xurídica. Mentres o dereito internacional público só lle é aplicable ás ET a través dos Estados, os sistemas de arbitraxe contemplados na engranaxe da lex mercatoria posúen un poder coercitivo tal que contempla sancións que inclúen desde cuantiosas indemnizacións ou imposición de modificacións lexislativas, até o bloqueo económico internacional. A Corte Permanente de Arbitraxe da Haia, a corte de arbitraxe da cámara de Comercio Internacional, o sistema de solución de diferenzas da Organización Mundial do Comercio ou o Centro Internacional de Solución de Diferenzas relativas a Investimentos (CIADI) do Banco Mundial representan así mesmo a privatización da xustiza exposta en liñas anteriores.

 Os tratados de libre comercio, pola súa banda, posúen un peso específico no empoderamento do dereito Comercial Global e non só por engrosar o panorama dos tribunais arbitrais, senón tamén pola súa avezada intervención nos marcos normativos nacionais a través dun proceso explícito de converxencia reguladora. Neste sentido, o obxectivo do TTIP, o TISA e o CETA (siglas en inglés de Transatlantic Trade and Investment Partnership, Trade in Services Agreement e Comprehensive. Economic Trade Agreement respectivamente) é unha mutua adaptación da normativa interna das partes intervenientes nos tratados, unha harmonización que necesariamente debe producirse á baixa para dar cumprimento á idea central dos acordos: eliminar toda aquela regulación que represente un atranco ao mercado (Guamán, 2015: 93). Esta converxencia representa de feito un dos eixes do TTIP, afecta a todas as facetas reguladoras internas e conta cunha ferramenta propia para a súa construción: o Consello de Cooperación Reguladora, unha especie de órgano lexislativo supranacional cun papel determinante na rebaixa dos estándares laborais; é o que Adoración Guamán dá en denominar a «americanización» dos dereitos laborais (2015: 112-117), que ten como obxectivo a protección do capital, pero con efecto directo sobre a cidadanía e sen ningunha clase de control democrático.

 Fronte ao descrito empoderamento da lex mercatoria, ou mesmo paralelamente a ela, foi prosperando a idea da Responsabilidade Social Corporativa -en diante, RSC-, como mecanismo que equilibra a asimetría normativa descrita. Trátase dunha fórmula de Soft Law “Dereito Brando”, unilateral -nacida da propia empresa-, voluntaria e sen mecanismo coercitivo ningún.  Non debe perderse de vista que o seu xurdimento deriva da sistemática negativa das empresas á aceptación de códigos normativos vinculantes, creados ad hoc para o seu control e limitación do seu poder, polo que estas características parecen coherentes cos intereses corporativos, e explican en gran medida o seu afianzamento na sociedade e as súas transformacións.

 Así, e á luz das vinculacións Estado-Empresa descritas nas liñas precedentes, tampouco resulta estraño que sexa este mesmo o trazo caracterizador da regulación da subcontratación -aínda que é certo que, como xa ocorrera no caso da OIT, na Unión Europea se foi centrando nas cadeas globais de fornecemento-. Malia que a década dos 90 supuxo a decidida confirmación da RSC da man do Global Compact (Pacto Mundial) da ONU, as súas predecesoras Liñas Directrices para Empresas Multinacionais da OCDE (de 1976, revisado no ano 2011), e Declaración Tripartita de Principios sobre as Empresas Multinacionais e a Política Social da OIT (adoptada en 1977 e emendada por terceira vez en marzo de 2017) marcaron ben a tendencia. Así, o soft law corroborou o seu espazo como mecanismo de regulación da materia a través do Libro Verde Sobre a responsabilidade social das empresas da Comisión Europea (2001), as Normas sobre as Responsabilidades das Empresas Transnacionais e outras Empresas Comerciais da ONU (2003), os Principios Reitores sobre as Empresas e os Dereitos Humanos publicados pola ONU no ano 2011, e a Estratexia renovada da UE para 2011-2014 sobre a responsabilidade social das empresas.

 O Observatorio das Multinacionais en América Latina resume ben a cuestión: «Non se trata, nin moito menos, de que a RSC sexa a causa da terceirización: o que si acontece é que este paradigma serve para continuar e afondar na dinámica da externalización de tarefas nas grandes corporacións» (OMAL, 2013).

4.3. Límites da acción protectora dos marcos supranacionais e tendencias en regulación internas na actualidade

 No ámbito internacional, pódese dicir que a cuestión está aínda nunha fase de exploración inicial, na que as institucións alertan de importancia económica e social -máis a primeira que a segunda, como veremos en diante- da economía colaborativa, investigan e diseminan as súas implicacións conceptuais, e tratan de redimensionar o taboleiro normativo.

 A OCDE, nun informe sobre «Novas formas de traballo na economía dixital» (2016), limítase unicamente a identificar algunhas cuestións chave do asunto, entre as que destacan as relativas ao estatus xurídico, tarefas e capacidades do provedor, os principios fundamentais e dereitos dos traballadores, a avaliación dos marcos regulatorios e o papel autorregulador das plataformas -vía reputación on-line e competencia entre provedores-.

 Na UE, a Comisión Europea, o Comité das Rexións Europeo, o Parlamento Europeo e o Consello Económico e Social Europeo (CESE), forneceron algunhas liñas nun sentido similar. A Comisión veu reproducindo os discursos clásicos ao redor da creación de emprego, a innovación emprendedora e a oportunidade que representa para as persoas traballadores contar cun emprego altamente flexíbel e acomodábel ás circunstancias vitais. Así, aínda que liderou iniciativas como a creación dun sistema de resolución de litixios rápido (o RAL, acrónimo de Resolución Alternativa de Litixios) que atalle os problemas relacionados co consumo na economía de plataformas ou realice seguimentos das potencialidades económicas dos sectores relacionados con ela, no laboral limitouse a proporcionar orientacións sobre a aplicación da legalidade vixente na UE, remitindo á normativa interna e logo á xurisprudencia europea para a determinación da existencia ou non de relación laboral.

 Nun sentido similar veu traballando o Comité das Rexións. O Comité, nun Ditame sobre a Dimensión Local e Rexional da Economía Colaborativa (DOCE C 51 do 10 de febreiro de 2016, p.29), asume en certo xeito os riscos en materia laboral que as empresas con «ánimo de lucro» (sic) inscritas baixo o paraguas «colaborativo», aínda que confiando nos mecanismos de autorregulación que ofrecen cuestións como a confianza e a reputación da marca. Igual posicionamento sobre a importancia dos códigos de conduta ofrece o CESE. No seu ditame «A economía colaborativa e a autorregulación» (DOCE C 303 do 19 de agosto de 2016) incide na conveniencia de alargar o espazo de autorregulación destas organizacións sen inxerencia ningunha por parte de institucións europeas ou estatais.

 O Parlamento Europeo, pola súa banda encomenda á comisión a revisión e a análise da normativa europea e estatal sobre a economía colaborativa, formulando unha eventual necesidade modernizadora da lexislación social e laboral a fin de preservar os dereitos laborais e os sistemas de benestar social tamén no mercado de traballo dixital. Porén, salienta a responsabilidade e competencia dos Estados membros en materia de protección social e mantén a senda do soft law ao remarcar a relevancia de políticas de boas prácticas na UE e a escala internacional no asunto.

 Ante esas tendencias autorreguladoras, convimos con Emilia Castelán Burguillo na urxencia dunha regulación «que proporcione un marco regulador sólido» e fixe «garantías para as condicións de emprego e traballo dos traballadores da economía colaborativa» que fose completado pola actuación dos entes de ámbitos xeográficos inferiores (2017: 271). Os pronunciamentos da Comisión Europea e do TJUE(7) acerca da laboralidade de determinadas fórmulas, poderían ser un preludio desa ambición, pero o certo é que o emprego de criterios de remuneración en atención á condición de «marxinal» ou «accesoria» desta, manteñen un espírito limitador, e hoxe o espazo de protección das persoas traballadoras da economía dixital continúa sendo o marco estatal.

 A negación do carácter de traballadores por conta allea dos condutores de UBER por parte da empresa, foi corrixida polos tribunais de distintos países, e sen marcos normativos comúns respecto diso: Alemaña, Dinamarca, EEUU e Reino Unido evidenciaron a laboralidade dos prestadores do servizo obrigando á empresa ao sometemento da legalidade laboral. No Estado español, o Xulgado do Social n.º 1 de Madrid en Sentenza n.º 130 de 2019 do 4 de abril concluíu a laboralidade da relación que une Glovo cos repartidores (riders) e asignou a aplicación do convenio colectivo do sector do Transporte declarar que a actividade principal é o transporte, na categoría de Mozo e non a intermediación ou a prestación de servizos da sociedade da información(8). Á súa vez, a sentenza sinala que corresponde a categoría de Mozo debido ás funcións do rider. Esta sentenza, xa contaba co precedente das actas da Inspección de Deliveroo en Valencia, Madrid e máis recentemente Barcelona, que se manifestaban no mesmo sentido

5. Conclusións

 A economía colaborativa, na versión que a interpreta conforme a prácticas empresariais, posúe polo menos os elementos máis importantes de outrora debatidas cuestións relacionadas coa subcontratación laboral. De feito, a meirande parte das diferenzas entre unha e outra veñen dadas polas implicacións do desenvolvemento dunha actividade fortemente dixitalizada, pero manteñen un mesmo obxectivo: o desprazamento do risco e ventura empresarial cara ás persoas traballadoras ou prestadoras do servizo; a desresponsabilizacíon das obrigas laborais e o incremento das súas obrigacións; a mercantilización do traballo.

 Sendo este o obxectivo expresamente manifestado pola gran corporación -ben a través de lobby, ben a través das súas propias prácticas-, non resulta difícil adiviñar a presenza das ET na economía colaborativa. Esta presenza sitúa o traballo 3.0 nun contexto global marcado polo poder corporativo e unha decidida asimetría normativa entre a lex mercatoria e todo o que ten que ver coa protección de social da cidadanía; obviamente, en detrimento desta última.

 Nesta esfera, a economía colaborativa atópase cun terreo internacional propicio para o desenvolvemento e xeneralización de prácticas de subcontratación laboral que supuxeron un importante grao de desprotección das persoas traballadoras. De feito, non sería desatinado afirmar que foi precisamente esa circunstancia a que xerou o auxe da economía de plataformas.

 Nese sentido, é de salietatr que a senda normativa da regulación da economía colaborativa sexa a mesma que para a subcontratación, e iso malia salvar algunhas das dificultades que enfrontaba aquela -existe máis consenso en torno ao concepto e as implicacións deste modelo de produción, ou as súas necesidades regulatorias-. Os mecanismos de autorregulación e os códigos de condutas foron así a proposta máis repetidas desde organismos supranacionais, á vez que os tribunais deron a batalla no terreo estatal.

 Estes dilemas e a súa solución lexislativa alcanzan o principio básico tutelar do Dereito do Traballo, formulando de novo se este debe adaptarse aos mercados e non obstaculizar o seu «desenvolvemento», se a normativa debe modernizarse para dar cumprida resposta aos desafíos xerados por estas novas modalidades de traballo, ou se xa existen nos ordenamentos normas suficientes para tal cobertura.

_____________________________________________________________________________

Notas:

(1) Hai dúas décadas Bronstein ilustraba ben a cuestión con casos como o francés, no que se distingue «entre a sous-traitance para os servizos e a sous-entreprise para a man de obra,
así como «marchandage» ou «mise à disposition» (de traballadores) en función da súa legalidade (1999: 429).

(2) Para exemplos neste sentido Da Garza Toledo, Enrique (2012: 13).

(3) «Uber conta cun Manual do condutor no que se expresa o desexo daquela de que os condutores acepten todas as ofertas, reservándose o dereito de investigar os motivos polos que case rexeita a oferta por parte dos condutores baixo a ameaza ou advertencia de desactivar a estes cando se rexeitaron un número determinado de servizos. Quere iso dicir, entón, que a autonomía sobre o traballo a realizar por parte dos condutores se ve reducida ou limitada como consecuencia da ameaza que implica para estes o feito de ser desactivados (despedidos?)» (Trillo Párraga, 2016:13).

(4) «Aparece, así, o primeiro impacto destas plataformas virtuais sobre o modelo de relacións
laborais: o crowdsourcing. Isto é, a descentralización dun servizo cara a un gran número de persoas en forma de chamamento ou convocatoria, unicamente posíbel grazas ás novas tecnoloxías. Grazas a esta forma de prestación de servizos, estas plataformas virtuais conseguen que poida desenvolverse unha actividade completamente mediante traballadores autónomos, prescindindo -supostamente (...)- da relación de traballo subordinado» (Anna Ginés e Fabrellas et al, 2016: 7).

(5) Uriarte e Colotuzzo inciden en que «de aí ao empeoramento das condicións de traballo hai só un paso, paso que non só se dá moi frecuentemente, senón que ademais, en moitas ocasións, é o obxectivo perseguido ou un dos obxectivos perseguidos» (Uriarte e Colotuzzo, 2009: 18).

(6) É o caso das importantes contribucións sobre a materia que achegan títulos como «Derecho y trabajo en la era digital: ¿“revolución industrial 4.0” o “economía sumergida 3.0”?» (Molina Navarrete, 2107), «Economía colaborativa y laboralidad: los cabos sueltos entre el vacío legal y la dudosa legalidad» (Vallecillo Gámez, 2017) ou «Generalización tecnológica: efectos sobre las condiciones de trabajo y empleo» (San Martín Mazzucconi, 2017), enmarcados na sección de Futuro do Traballo da web do organismo.

(7) Comunicación da Comisión ao Parlamento europeo, ao Consello, ao CESE e ao Comité das Rexións «Unha axenda europea para a economía colaborativa», Documento COM (2016) 356 final de 2 de xuño de 2016, p.14; e STJUE 232/09 DANOSA Dita Danosa e LKB Lizings SIA, do 11 de novembro de 2010 e STJUE C-413/01 Franca Ninni-Orasche e undmnisiter fur Wissenchaft, Verkher und Kunst, do 6 de novembro de 2003, citadas en íbid. páxs. 275-277.

(8) Para unha análise da sentenza ver o blog de Adrían Todolí Signes en https://adriantodoli.
com/category/economia-colaborativa/

_____________________________________________________________________________

Bibliografía:

Bronstein, Arturo (1999): «La Subcontratación Laboral» Revista Derecho Laboral, Tomo XLII N.º 195, 429.

De La Garza Toledo, Enrique (2012): La subcontratación y la crisis capitalista Revista Trabajo, núm-9.

Ermida Uriarte, Oscar e Colotuzzo, Natalia (2009): Descentralización, Tercerización, Subcontratación, Oficina Internacional del Trabajo, Lima; tamén dispoñíbel en http://white.oit.org.pe/proyectoactrav/pry_rla_06_m03_spa/publicaciones/documentos/estudio_descentralizacion_tercerizacion_subcontratacion.pdf

Garmendia, Mario (2006): «La nueva consideración de la empresa y su influencia sobre la caracterización de las relaciones laborales», Derecho del Trabajo, 2.

Ginès i Fabrellas, Anna e Gálvez Duran, Sergi (2016): «Sharing economy vs. Uber economy y las fronteras del derecho del trabajo: la (des)protección de los trabajadores en el nuevo entorno digital», InDret: Revista para el Análisis del Derecho, 1,1-44.

Guamán, Adoración (2015): TTIP. El asalto de las multinacionales a la democracia, Madrid, Ediciones Akal.

Hernández Zubizarreta, Juan (2009): Las empresas transnacionales frente a los derechos humanos: Historia de una asimetría normativa. De la responsabilidad social corporativa a las redes contrahegemónicas transnacionales, Bilbao, Hegoa.

Hernández Zubizarreta, Juan y Ramiro, Pedro (2016): Contra la lex mercatoria: Propuestas y alternativas para desmantelar el poder de las empresas transnacionales, Bacelona, Icaria.

Klein, Naomi (1999): No Logo. El Poder de las marcas, Barcelona, Paidós.

Lasierra Esteban, Jose Manuel (2003): «La dimensión económica de la descentralización productiva», Descentralización productiva y responsabilidades empresariales. El «Outsourcing», Navarra, Aranzadi.

López, Genoveva ( 2019): «De quién es la economía colaborativa», El Salto Diario, dispoñíbel en https://www.elsaltodiario.com/economia/duenos-economia-colaborativauber-airbnb

Molina Navrrete, Cristobal (2107): «Derecho y trabajo en la era digital: ¿“revolución industrial 4.0” o “economía sumergida 3.0”?», dispoñíbel en https://www.ilo.org/madrid/fow/trabajo-y-la-produccion/WCMS_548619/lang--es/index.htm

Monereo Pérez, Jose Luis e Álvarez Montero, Alberto (2002): Dimensión laboral de la contratación y subcontratación empresarial, Granada, edit. Comares.

Monereo Pérez, Jose Luis (2016): «La garantía de los derechos de los trabajadores en la subcontratación empresarial» , Derecho de las relaciones laborales, 2.

Montoya Medina, David (2004): Trabajo en contratas y protección de los trabajadores, Valencia, Tirant lo Blanch.

Moruno, Jorge (2015): La fábrica del emprendedor. Trabajo y política en la empresa-mundo, Madrid, ediciones Akal.

Nores Torres, Luis Enrique (2014) : «El empleo público en tiempos de crisis: la descentralización productiva en las AA.PP», Revista General de Derecho Administrativo, n 35, Iustel, 2014, dispoñíbel en http://www.iustel.com/v2/revistas/detalle_revista.asp?id=1

Observatorio de Multinacionales en América Latina (2013): «Extendiendo la tercerización», en http://omal.info/spip.php?article5832

OCDE (2016): New Forms of work in the digital economy, dispoñíbel en https://www. oecd-ilibrary.org/science-and-technology/new-forms-of-work-in-the-digitaleconomy_5jlwnklt820x-en Oficina Internacional del Trabajo (1997): Informe VI (1) Trabajo en régimen de subcontratación, 85.ª reunión de la Conferencia Internacional del Trabajo, Ginebra.

Oficina Internacional del Trabajo (2016), Informe IV, El trabajo decente en las cadenas mundiales de suministro, Xenebra.

Ortí Vallejo, Antonio e Rubio Gimeno, Gemma (2019): Propuestas de Regulación de las Plataformas de Economía Colaborativa: Perspectivas General y Sectoriales, Navara, Aranzadi.

Parlamento Europeo (2015): «Hacia un mercado único digital», dispoñíbel en https:// eur-lex.europa.eu/legal content/ES/TXT/HTML/?uri=CELEX:52016IP0009&from=EN

Rivero Lamas, Juan (2000): «La descentralización productiva y las nuevas formas organizativas de trabajo», Descentralización productiva y las nuevas formas organizativas de trabajo, Madrid, Subdirección General de publicaciones del Ministerio de Trabajo y Asuntos Sociales.

Rodriguez-Piñero Royo, Miguel (2016): «El trabajo 3.0 y la Legislación Laboral» en Economía Colaborativa y Derecho Social, dispoñíbel en: http://grupo.us.es/ iwpr/2016/09/10/el-trabajo-3-0-y-la-regulacion-

Sanguineti, Wilfredo (2006): «Descentralización productiva, subcontratación y calidad del empleo: ¿Términos incompatibles?», Revista de Derecho Social n.º33.

Sanguineti, Wilfredo (2008): «La tutela de los derechos fundamentales del trabajo en las cadenas de producción de las empresas multinacionales», La negociación colectiva en España: Un enfoque interdisciplinar, Madrid, Ediciones Cinca e CCOO.

San Martín Mazzucconi, Carolina (2017): «Generalización tecnológica: efectos sobre las condiciones de trabajo y empleo», enmarcados en la sección de Futuro del Trabajo de la web del organismo, dispoñíbel en disponibles en https://www.ilo.org/madrid/fow/ trabajo-decente-para-todos/WCMS_548618/lang--es/index.htm.

Todolí, Adrian (2017): «La economía colaborativa o economía de los falsos autónomos? dispoñíbel en https://confilegal.com/20170509-la-economia-colaborativa-o-la-economia-de-los-falsos-autonomos/

Trillo Párraga, Francisco (2016): Economía digitalizada y relaciones de trabajo, Revista de derecho social, N.º 76.

Vallecillo Gámez, Maria Rosa (2017): «Economía colaborativa y laboralidad: los cabos sueltos entre el vacío legal y la dudosa legalidad», dispoñíbel en https://www.ilo.org/ madrid/fow/trabajo-y-la-produccion/WCMS_548607/lang--es/index.htm

_____________________________________________________________________________

[Artigo tirado do sitio web Lan Harremanak - Revista de Relaciones Laborales, novembro de 2019]

• clase traballadora
• economía
• precariedade laboral
• traballo