Estado español: Desvalorización salarial
O axuste salarial o que provoca é un aumento dos beneficios, un cambio na distribución da renda a favor do capital. Este cambio na distribución da renda forma parte da lóxica da acumulación de capital. Algo moi distinto ao interese colectivo co que o discurso económico dominante nos tenta confundir
I
O axuste salarial é unha das receitas estrela das políticas neoliberais anti-crise. As reformas laborais forman parte dos paquetes de reformas estruturais que se impoñen aos países con problemas. E un dos efectos destas reformas, aínda que non o único, é o de provocar a redución salarial (aínda que os seus obxectivos son máis ambiciosos, pois inclúen medidas para incrementar o sometemento social da clase obreira e derramar a loita sindical). Este foi claramente o obxectivo das reformas laborais de 2010 e 2012 no Estado español.
O argumento intelectual que se utiliza para testificar a necesidade do axuste salarial é o da competitividade. Suponse que as economías que teñen problemas é porque a súa produción débese a que os seus custos fanlles perder capacidade de competir no mercado mundial. O axuste salarial, ao reducir custos, permite rebaixar o prezo dos produtos e mellorar a balanza comercial. O argumento é sinxelo pero falaz por diversas razóns. En primeiro lugar, non está claro que a competencia entre empresas e países sexa esencialmente en termos de prezos. Unha boa parte dos intercambios internacionais realízanse entre produtos dunha elevada especialización. E, nalgúns casos, os prezos non son tan importantes como outras cuestións. Isto é o que explica o éxito exportador alemán, non que os seus produtos sexan máis baratos senón que en bastantes casos non teñen competidores eficientes. En segundo lugar, non é evidente que unha simple redución de custos laborais vaia ter un efecto importante sobre os prezos finais dos bens. Nos produtos industriais o peso dos custos salariais non adoita superar o 30% do custo total. Neste caso, unha redución substancial do 10% dos salarios, de se trasladar aos prezos representaría unha redución do prezo de venda do 3%. Para ter efectos contundentes, a redución de salarios debería ser de enormes proporcións (o que pode ter efectos colaterais contraproducentes en aspectos como a produtividade e a demanda interna). En terceiro lugar, e este é un elemento crucial, non é evidente que as reducións salariais se trasladen automaticamente aos prezos (da mesma forma que non adoita ocorrer que as reducións do custo de materias primas como o petróleo se trasladen automaticamente ao prezo dos carburantes, ou que a redución dos xuros que pagan os bancos se traslade aos xuros que cobran polos créditos.). Cando non hai traslado, a caída de custos salariais o que fai é engordar os beneficios empresariais sen que necesariamente aumente a súa competitividade en termos de prezos. Por exemplo, non existe evidencia de que a caída substancial dos salarios na hostalaría se traducise nun abaratamento substancial de hoteis e restaurantes. E, en cuarto lugar, se os problemas son de prezos o factor máis importante non son os custos salariais, senón o tipo de cambio que se establece entre a moeda local e as demais. Se, por exemplo, o euro se revaloriza un 10% respecto ao dólar, iso quere dicir que todos os produtos da área euro se encarecen un 10% para os clientes externos e, ao mesmo tempo, os produtos provenientes do exterior da zona euro se abaratan na mesma proporción. É evidente que o tipo de cambio non inflúe no comercio exterior cos países da zona euro, pero si co resto. E dentro da zona euro, gran parte dos intercambios obedecen ao tipo de especialización produtiva de cada área e ás políticas de localización das multinacionais. Se os salarios fosen tan decisivos, países como Grecia, Romanía ou Bulgaria deberían estar atraendo investimentos industriais masivos e gañando cota de mercado.
O argumento da competitividade é xa que logo dubidoso. O que é indubidábel é que o axuste salarial o que provoca é un aumento dos beneficios, un cambio na distribución da renda a favor do capital. E, como mostraron numerosos economistas críticos, empezando por Marx, este cambio na distribución da renda forma parte da lóxica da acumulación de capital. Algo moi distinto ao interese colectivo co que o discurso económico dominante nos tenta confundir.
II
Promulgar unha desvalorización salarial non é o mesmo que levala a cabo. A menos que se practique un recorte salarial por decreto (como o que fixo Rodríguez Zapatero cos soldos públicos), o que non é o caso no noso marco institucional, o proceso de axuste require un certo tempo. A medida máis contundente para aplicar un axuste salarial foi sen dúbida a Reforma Laboral de 2012, nomeadamente en todo o que destrúe do modelo de negociación colectiva. Mais non se podía esperar que obrase de inmediato. Por iso é agora cando empezamos a ter evidencias máis sólidas da profundidade do axuste. De feito, hai dous procesos coincidentes que propician o axuste salarial. Dunha parte, está o propio feito do paro masivo, unha realidade que sempre debilita a xente corrente e a fai máis propensa a aceptar condicións laborais deterioradas. Doutra, está o recorte de dereitos laborais e as dificultades que xeran aos sindicatos e a negociación colectiva que proporcionou a reforma. Exército de reserva e cambio institucional conspiraron ao tempo para promover o axuste salarial.
Antes de analizar os seus efectos cómpre tomar conciencia dunha cuestión técnica na medición dos salarios, en especial ao partir de datos estatísticos que se ofrecen como medias. Trátase dos coñecidos efectos composición. Explicareino cun exemplo simplista: se só existise unha categoría salarial e todo o mundo recibise o mesmo salario, é obvio que as variacións do salario medio reflectirían axeitadamente as variacións salariais. Pero isto nunca é o que caracteriza a estrutura laboral.
Supoñamos para simplificar que existen dúas categorías laborais, unha de altos salarios que representa un 30% da poboación asalariada (poñamos que obtén un salario anual de 50.000 €) e outra, o 70%, de salarios baixos (20.000 € anuais). O salario medio obtense pola fórmula 50.000 x 30% 20.000 x 70%, que dá un salario medio de 29.000 € (que non cobra ninguén). Se ao ano seguinte se produce unha crise e se despide só a xente de baixos salarios (poñamos que ao final o total de poboación asalariada se compón de 40% de altos salarios e 60% de baixos) aínda que os salarios non varíen, o salario medio subirá (aplicando a mesma fórmula 50.000 x 40% 20.000x 60% = 32.000). Se pola contra hai un aumento do emprego de baixos salarios e a composición final é dun 20% de altos salarios e un 80% de baixos, o salario medio situaríase en 26.000 €, sen que a ninguén lle baixaron o soldo. Na práctica, existen moitas categorías laborais, o seu peso no conxunto cambia e así mesmo varían os salarios polo que as medias poden enredar a nosa visión do tempo. Por exemplo, na primeira fase da crise produciuse unha destrución masiva de empregos de baixos salarios, o que creou a falsa sensación dun crecemento dos salarios. Sempre hai que ser cautos cos datos agregados, aínda que agora a evidencia dunha desvalorización salarial é cada vez máis consistente.
III
A forma máis directa de recoñecela é ver que ocorreu no reparto da renda nacional, a parte da renda que vai a salarios (aínda que tamén aquí hai que poñer en dúbida a bondade da contabilidade nacional para medir axeitadamente a actividade económica). E o resultado é demoledor: o peso das rendas salariais na Renda Nacional Bruta caeu 4,32 puntos (desde o 51,60 ao 47,28%) entre 2008 e 2017. E iso malia que o peso dos asalariados na poboación ocupada non só non decreceu, senón que aumentou lixeiramente, pasando de representar un 82,36% ao 83,47% (a repetida afirmación do crecemento dos autónomos segue sen deixar rastro estatístico). Ou sexa que un 1% máis de poboación reparte un 4% por cento menos de produto. Non fai falta ser moi sutil para entender que se trata dun resultado estatístico que reflicte a evolución da loita de clases. E imos perdendo por goleada. E tamén é unha mostra que o axuste salarial, máis que permitir unha caída de prezos (que deixasen inalterada a distribución da renda) o que favoreceu é un cambio distributivo en favor do capital.
Pero, que no seu conxunto os salarios se deprimisen, non significa que todos o fagan ao mesmo ritmo. Neste sentido, a Enquisa Anual de Estrutura Laboral ofrece información útil para entender a natureza dos cambios. Para o explicar de forma sintética:
En primeiro lugar apréciase un aumento xeral das desigualdades; por exemplo, o índice de Gini pasou entre 2008 e 2016 32,2 a 34,3, un crecemento de máis de 2 puntos que mostra un crecemento das desigualdades salariais. A poboación asalariada repártese unha proporción menor do produto e repártello de forma máis desigual.
O salario medio real, entre 2008 e 2016, caeu un 3,7%. Só os empregados de tres sectores de actividade conseguiron unha pequena mellora no salario real -minería, fornecemento de auga e saneamento e industria manufactureira-. Contando que os dous primeiros ocupan a pouca xente, o curioso é que sexa o sector industrial, o teoricamente máis afectado pola competitividade exterior, o único gran sector que non experimentou unha desvalorización salarial en termos absolutos.
A maior perda de ingresos reais produciuse nos sectores que xa ocubaban o últimos lugares da distribución salarial: Hostalaría -8,2%, Actividades Auxiliares e Administrativas -7,4%, Outros servizos -7,1%. Só o sector financeiro, que experimentou un axuste drástico entre os de altos salarios, viviu un recorte parecido do 6,9%.
As desigualdades de salarios medios son enormes mesmo se se consideran os aspectos sectoriais: os salarios no sector enerxético son de media 3,6 veces os da hostalaría, e os salarios medios de directivos e xerentes son 3,1 maiores de media que os do persoal non cualificado dos servizos. Seguramente, con datos menos agregados, estas desigualdades amplíanse.
O salario medio recolle mal a realidade. Este situábase, en 2016, en 23.156 € anuais, pero o salario mediano (o que cobra o traballador situado no 50% da distribución) é un 14,1% inferior (19.432 €) e o salario máis frecuente un 18,8% menor (16.497 €).
As condicións de emprego aumentan as desigualdades. Tanto o emprego a tempo parcial (que copa o 9% que non alcanzan a gañar o salario mínimo legal en termos anuais) como o emprego temporal (no seu conxunto o salario medio dos temporais é un 25% que o dos fixos, pero isto recolle non só a súa situación de temporalidade, senón que estes empregos se sitúan sempre nas categorías laborais máis baixas). O emprego a tempo parcial medrou, e o emprego temporal volveu aumentar a partir de 2014, e sitúase a niveis parecidos aos anteriores á crise.
IV
Unha última cuestión o da fenda salarial. En termos agregados, esta non mostra unha evolución clara. No período 2008-2016 varía ano en ano, e abala entre un 22 e un 24 por cento. Os últimos anos mostran un moderado perfil descendente (dun 24% en 2013 a un 22,4% en 2016), pero se cadra niso importan máis os efectos composición (os cambios no emprego) que un verdadeiro cambio nas pautas salariais. E, en todo caso, unha desigualdade entre homes e mulleres superior ao 20% por cento é de seu escandalosa -e, como é de esperar, non é homoxénea-. As diferenzas son notorias: a fenda salarial de xénero é dun 8,7% en educación, un 10,4% na Administración Pública e, no outro extremo, supera o 30% noutros Servizos (32,3%), Empregos Administrativos e Auxiliares (32,4%), Actividades técnicas e profesionais (31,4%) e achégase en Sanidade e Servizos Sociais (29,9%) e Inmobiliarias (29,6%). Sen dúbida, nos sectores onde existe máis desigualdade operan tanto os mecanismos de chan pegañento (nos servizos, incluído o sector sanitario, onde están as traballadoras de servizos á dependencia) como os de “teito de cristal”, en actividades profesionais. Cando da análise sectorial pasamos ao ocupacional, as maiores desigualdades están entre os empregos industriais -traballadores cualificados da industria 29,3%, operadores de máquinas 28,6% (explicábel pola segregación sectorial de homes e mulleres), e traballadores non cualificados dos servizos 28,2% (onde ten especial relevancia a proliferación de emprego feminino a tempo parcial)-. As menores desigualdades, pola súa banda, están entre o persoal de seguridade (14,4%) e profesionais de Sanidade e Educación (15,2%), sectores ambos nos que intervén o sector público de forma substancial.
Mais a fenda salarial de xénero non é a única “fenda” sistémica que se pode detectar. A de clase social é igualmente relevante, aínda que agora se camufla baixo a capa da cualificación educativa. Con excepción dos operadores de máquinas (1% por riba) ningunha actividade manual se sitúa por baixo do salario medio, sendo os empregados e empregadas non cualificados dos servizos (55%) e os de comercio e restauración (63%) os que ocupan o lugar inferior. No outro extremo o salario medio dos directivos é 2,18 veces superior á media e todas as actividades profesionais están por riba do 1,2.
A peor, con todas, é a fenda que ten que ver coa nacionalidade. Os salarios das persoas doutras nacionalidades son inferiores nun 20% para os súbditos da Unión Europea (onde se mesturan situacións moi diferentes) e en 38,1% para os latinoamericanos e o 40,9% dos procedentes do resto do mundo. Unha fenda que medrou coa crise.
E é que, nas nosas sociedades, as desigualdades que afectan ás persoas teñen que ver co seu xénero, a súa condición social e a súa nacionalidade (ou grupo étnico). Son un reflexo das tres estruturas profundas que modelan a nosa sociedade: o capitalismo, o patriarcado e o imperialismo. E por iso, a loita contra as desigualdades esixe enfrontarse tanto ás políticas que empobrecen a maioría en beneficio duns poucos como a superación destes elementos estruturantes que diferencian os que teriamos que ser iguais, que xeran máis competencia que cooperación. Non hai camiños intermedios a loita pola igualdade, esixe contemplar os tres elementos á vez.
[Artigo tirado do sitio web Mientras tanto, núm. de xuño de 2018]
